روزنه‌های امید به همکاری ایران و عربستان

دیپلماسی ایرانی: تنش ها میان ایران و عربستان در اوایل سال جاری میلادی با حمله تعدادی از معترضین به اعدام شیخ نمر به سفارت عربستان در تهران و کنسولگری آن در مشهد افزایش یافت. این تنش ها آخرین نشانه های رقابت درازمدت این دو قدرت در منطقه است. با همه اینها، با لحاظ کردن منافع مشترک میان دو کشور بازگشت به مسیر همکاری غیرممکن نیست.

با وجود تاکید دو کشور بر مولفه هویت ساز اختلافات فرقه ای، این تفاوت ها همواره منشاء مقابله جویی در منطقه نبوده است. در سال 1501 سلسله صفویه در ایران برای معرفی وجه تمایز خود از امپراتوری عثمانی، تشیع را به عنوان مذهب رسمی ایران اعلام کرد. در سال های پس از آن ایران و عثمانی بارها برای رسیدن به تفوق منطقه ای با یکدیگر درگیر شدند.

در سال 1932 و با شکل گیری پادشاهی سعودی در عربستان، این رژیم وهابیت را به عنوان مذهب رسمی خود معرفی کرد. با این وجود، ایران و عربستان روابط دیپلماتیک میان خود را آغاز کردند. در دهه های 1960 و 1970 همکاری های امنیتی - دفاعی دو کشور در سایه منفعت مشترک مقابله با جنبش های افراطی که نظام های پادشاهی دو کشور را تهدید می کرد، افزایش پیدا کرد. از آنجایی که این دو کشور مهم ترین بازیگران منطقه ای در جلوگیری از اشاعه نفوذ کمونیسم در جهان عرب بودند، تبدیل به دو متحد اصلی غرب و به ویژه آمریکا در دوران جنگ سرد شدند.

در اواخر دهه هفتاد قرن بیستم اختلافات فرقه ای بالا گرفت. عربستان به پشتوانه مالی بهای بالای نفت، شروع به حمایت و گسترش وهابیت در منطقه کرد. وقوع انقلاب در ایران و شکل گرفتن دولت اسلامی در این کشور با محوریت تشیع، عربستان را در جایگاه تهدیدی مستقیم علیه ایران قرار داد. در پاسخ به درخواست ایران مبنی بر آزادی خواهی همه شیعیان، عربستان تلاش خود برای صدور وهابیسم را افزایش داد و بدین ترتیب تنش ها میان دو قدرت افزایش یافت.

اگرچه تعارض میان این دو هیچ گاه منجر به شکل گیری جنگ نشده است، اما جنگ های نیابتی زیادی از این رقابت سرچشمه گرفته است که اولین آنها جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ بود. آخرین نمونه این رقابت نیز در جنگ داخلی سوریه تجلی یافته است. در این جنگ ایران از دولت بشار اسد و عربستان از نیروهای سنی مخالف بشار حمایت می کنند. در یمن نیز ائتلافی به رهبری عربستان اقدام به بمباران مواضع حوثی ها، نیروهای شیعی تحت حمایت ایران، می کند. در یمن تاکنون نزدیک به 6 هزار نفر کشته شده اند.

اما در زمان حاضر نیز تقابل دو قدرت را می توان به تحولات داخلی آنها مرتبط دانست. هر دو کشور در حال تجربه گذارهای سیاسی و اقتصادی مهمی هستند که می تواند نظام های مستقر در آنها را در معرض تهدید قرار دهد.

ایران دو انتخابات مجلس شورای اسلامی و مجلس خبرگان را در اواخر فوریه پیش رو دارد و به لحاظ اقتصادی نیز با شرایط سختی دست و پنجه نرم می کند. نرخ بیکاری ایران در 2014 به 11.4 درصد رسید. اگرچه توافق هسته ای توانسته منجر به لغو تحریم ها علیه ایران شود، اما عملی شدن منافع اقتصادی آن در ایران به طول خواهد انجامید.

اگر تلاش های رئیس جمهور ایران برای گسترش پیوند ایران با جهان ادامه پیدا کند، منافع اقتصادی آن با رشد طبقه متوسط در ایران به مرور لمس خواهد شد. اما در ایران بسیاری از چهره های محافظه کار نسبت به اصلاحات روحانی به دیده شک می نگرند و شکل گیری جامعه ای کثرت گرا را خطری جدی علیه موجودیت نظام می بینند. افزون بر این، رهبر انقلاب نیز با وجود تایید توافق، بارها از عدم اعتماد به آمریکا سخن به میان آورده است.

عربستان سعودی نیز در برهه ای حساس قرار دارد. سال گذشته و به دنبال مرگ ملک عبدالله، برادر ناتنی وی سلمان بن عبدالعزیز به پادشاهی رسید. ملک سلمان نیز از زمان اشغال تخت سلطنت امور حکومتی را به دست محمد بن نایف، ولیعهد خویش و جانشین آن، محمد بن سلمان سپرده است. این تحولات سیاسی در بستر تحولات اقتصادی ناشی از کاهش قابل ملاحظه قیمت نفت صورت داده است. سال گذشته کسری مالی عربستان به 15 درصد تولید ناخالص داخلی این کشور رسید.

در این بستر بی ثبات، مقامات دو کشور به این باور رسیده اند که تدوام مواجهه می تواند به آنها در حفظ قدرت کمک کند. بدین ترتیب روابط دوستانه و یا در شکل حداقلی آن روابط سازنده، در آینده نزدیک بعید به نظر می رسد. اما در همین فضا نیز می توان گام هایی برای جلوگیری از افزایش تنش ها برداشت. محکومیت حمله به سفارت عربستان از سوی رهبر ایران و تعبیر آن به عنوان اقدامی مضر برای اسلام و کشور را می توان در همین راستا تفسیر کرد.

با وجود این گام ها نیز، به توافق رسیدن ایران و عربستان در مورد آینده سیاسی سوریه در مذاکرات صلح غیرممکن به نظر می رسد. اما پایان دادن به جنگ یمن که بازیگران منطقه ای و بین المللی کمتری در آن درگیر هستند، به خصوص با لحاظ کردن مشکلات اقتصادی عربستان، دور از ذهن نیست. گام اول در این راستا می توان توافق بر آتش بس تا زمان حصول به نتیجه قطعی برای راه حل دراز مدت باشد.

در حالی که شکاف ها میان ایران و عربستان در حال گسترش است، همکاری های عملگرایانه در برخی زمینه ها، نظیر یمن می تواند دو کشور را به هم نزدیک کند.

منبع: پراجکت سیندیکیت/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 25