قطع روابط برنامه‌ریزی شده عربستان با ایران

نویسنده: عباس پرورده، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: همانگونه که انتظار می رفت، اعدام رهبر شیعیان عربستان واکنش های شدیدی را در میان شیعیان جهان برانگیخت. اگرچه اعدام این روحانی برجسته شیعه و روند غیر شفاف محاکمه او باعث تاثر فراوان همه مسلمانان جهان گردیده، اما نکته مهم در این اقدام، توجه به انگیزه های مقامات سعودی از اعدام شیخ نمر و پیامدهای آن است. اگر بخواهیم تهدیدات موجود در مقابل حاکمیت کنونی عربستان را دسته بندی کنیم، شیخ نمر با توجه به اینکه فقط یک شخصیت روحانی منتقد بوده و دارای حزب یا تشکیلات نبوده و درصدد مبارزه مسلحانه هم نبود، تهدید فوری یا جدی برای حکومت سعودی ها محسوب نمی شد. پس با توجه به حجم هزینه ای که اعدام این شخصیت شیعه می تواند متوجه ریاض کند و این از سوی کارگزاران سعودی کاملا هم قابل درک بود، باید به دنبال دلایل و انگیزه های دیگری گشت که در ذهنیت مقامات سعودی از این اقدام وجود دارد.

طی چند سال گذشته، بیشتر اقدامات عربستان که پس از انقلاب های عربی انجام شده، به گونه ای مصرف خارجی داشته و از این نظر ایران جایگاه ویژه ای در رویکردهای عربستان داشته است. از سوی دیگر سعودی ها به دلیل علم به ضعف های ساختاری و ژئوپلتیک خود در صحنه رقابت های منطقه ای با ایران، همواره تلاش کرده اند با استفاده از اختلافات ایران با سایر قدرت های بزرگ به ویژه آمریکا و همچنین چالش هایی که ایران با آنها مواجه است، تهران را تحت فشار قرار دهند. در واقع کارگزاران سعودی تلاش می کنند حداکثر فرصت طلبی را از نقاطی که به زعم آنان پاشنه آشیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است، داشته باشند. بر این اساس اعدام رهبر شیعیان عربستان در واقع بیش از آنکه در جهت کاهش تهدیدهای امنیتی داخلی در عربستان باشد، با هدف به میدان کشیدن ایران در صحنه رقابت های منطقه ای است. شاید بتوان دسته بندی از انگیزه های عربستان از این گونه اقدامات داشت که عبارتند از:

نخست: تحریک احساسات عمومی در ایران برای تحت فشار قرار دادن دولت روحانی که در حال سر و سامان دادن به روابط دیپلماتیک ایران به خصوص در حوزه دیرپای چالشی مذاکرات هسته ای است. در واقع اقدامی مانند اعدام یک روحانی برجسته شیعه در این آشفته بازار اختلافات مذهبی و جنگ های نیابتی در منطقه می تواند برگ برهم زننده دیگری از بازی باشد که سعودی ها در سال های اخیر پیوسته از این برگه ها در رقابت های منطقه ای استفاده کرده اند.

دوم: از نظر سعودی ها، پیامد افراطی شدن فضای پس از اعدام شیخ نمر، طبعیتا منجر به افزایش صف بندی های مذهبی و قومیتی خواهد شد که به خوبی در راستای منافع عربستان در شرایط فعلی است. زیرا ریاض پس از درگیری طولانی در سوریه و صرف هزینه های سنگین در جنگ یمن که دستاورد قابل ذکری هم برای این کشور نداشته، اکنون درصدد کاهش فشارهای سیاسی از طریق افزایش یارکشی های منطقه ای و حامیان بین المللی است. بنابراین واکنش هایی که جهان تشیع و به خصوص ایران به اعدام شیخ نمر می دهند، هرچه شدیدتر باشند، شکاف میان کشورهای اسلامی را بیشتر می کنند که کاملا همسو با منافع مقطعی ریاض است. به عبارت دیگر سعودی ها در رقابتی که چشم اندازی از پیروزی نمی بینند، به دنبال افزایش متحدان از طریق تغییر زمین بازی هستند تا در برابر هر گزینه ممکن از قدرت بازیگری بیشتری برخوردار باشند. با این استدلال، حمله به سفارت عربستان در تهران در واقع از نظر حاکمان سعودی بزرگترین دستاورد اعدام شیخ نمر محسوب می شود. آنها اگر شیخ نمر را بیست سال دیگر هم در زندان نگه می داشتند، جز اعتراضات حقوق بشری و دردسرهای داخلی چیزی عایدشان نمی شد. اما با اعدام او دستاوردهای زیادی برای دیپلماسی عربستان به دست خواهد آمد از جمله داغ شدن دوباره بازار موضع گیری های موافق و مخالف در مقابل این اقدام که مشابه زمان تهاجم به یمن است. در اولین اقدام امارات متحده و بحرین و حتی برخی مفتی های سنی از این اقدام حمایت کردند و در مقابل گروه ها و شخصیت های شیعه به شدت آن را محکوم کردند. کمتر از 48 ساعت بعد عادل الجبیر با گره زدن حمله به سفارت عربستان در تهران با ادعاهای بی اساس مبتنی بر "کارنامه طولانی در تجاوز به هیأت های دیپلماتیک"، قطع روابط دیپلماتیک با تهران را رسما اعلام کرد. این قطع روابط را نمی توان چندان بی مقدمه به حساب آورد، بلکه همانگونه که گفته شد، به نظر می رسد از اقداماتی بوده که خیلی پیش از این در دستور کار دیپلماسی ریاض قرار داشته است. ضمن اینکه از نگاه سعودی ها روابط با ایران دستاورد سیاسی یا اقتصادی خاصی ندارد. اگر هم از نظر برخی ناظران داخلی که تصور می کنند درآمد حاصل از سفر حج عمره و تمتع ایرانی ها برای عربستان مهم تلقی می شود، اما هزینه های نظامی که در چند سال گذشته عربستان در جنگ های نیابتی متحمل گردیده و همچنین خساراتی که از بابت کاهش بهای نفت در رقابت بازار جهانی نفت با ایران و روسیه به راه انداخته، برای سعودی ها آنقدر هنگفت است که در مقایسه با درآمد چند میلیون دلاری حاصل از حج ایرانیان ناچیزتر از آن است که بخواهد در معادلات ریاض لحاظ شود.

سوم: سیاست منطقه ای عربستان در مقابل ایران مبتنی بر انجام حرکات ایذایی و سپس واداری تهران به اقدامات واکنشی در نظام بین الملل است که این انتظار وجود دارد تا مدتی ابتکار عمل های دیپلماتیک ایران مختل شده و فضای تنفسی برای سعودی ها ایجاد شود که از این جهت اینگونه اقدامات عربستان درایت دیپلماتیک و همچنین هوشیاری ملی بالایی می طلبد. اعدام شیخ نمر به عنوان یک شخصیت برجسته شیعه زخمی جبران ناپذیر نه تنها بر پیکره جامعه شیعی، بلکه خسارتی هنگفت برای همه مسلمانان جهان است. اگر واقع بین باشیم، چنین اقداماتی نه تنها ضربه به وحدت اسلامی است، که تضعیف جهان اسلام و وهن ارزش های اسلامی است. جهان تشیع نیاز به هوشیاری کامل در مقابل اقدامات تحریک کننده تخریبگران دارد و جهان تسنن نیازمند هوشیاری برای تبری جویی از اقدامات دولت هایی که تلاش می کنند خود را نماینده اهل تسنن جا بزنند باشند. خشونت و تروریسم دولتی نه تنها رحمانیت اسلام را در افکار عمومی جهانی خدشه دار می کنند، بلکه فتنه های دیگری را بر جهان اسلام تحمیل می کنند.