ایران روی بالکن؛ ایوان‌هایی که تاریخ‌ساز شدند

این تصاویر یادآور لحظات تاریخی دیگری در گذشتۀ ایران هستند که معماری در آن ها نقش ایفا کرده است. سال ۱۹۴۳ است. جنگ تمام دنیا را فراگرفته است. بریتانیا، ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی باید به یک استراتژی مشترک دست بیابند تا هیتلر را شکست دهند. از ابتدای درگیری ها، جنوب ایران توسط انگلیسی ها و شمال آن به دست روس ها اشغال شده است. استالین فقط در تهران با چرچیل و روزولت ملاقات می کند، ظاهراً می خواهد نزدیک مسکو باشد. عکس های رسمی از این سه دولتمرد پس از پایان کنفرانس تهران در ایوان سفارت شوروی گرفته شده است؛ سفارتخانه ای در مرکز تهران که فقط یک کوچه از سفارت انگلیس فاصله دارد. دولتمردان بین ستون های عظیم نشسته اند و پنجره های قوس دار در پشت سر آن ها قرار دارند.

ایران کشوری توسعه نیافته محسوب می شد و از قحطی و کمبود غذا رنج می برد. رضاشاه مجبور به کناره گیری و ترک کشور شد. پسر او، محمدرضا، توسط انگلیسی ها به سلطنت رسید. حاصل کنفرانس تهران استراتژی جدیدی بود که به کمک آن متفقین توانستند فاشیسم را شکست دهند. ایران نفت مورد نیاز در جنگ را فراهم کرد و مسیر ارتباطی برای عبور مهمات از خلیج فارس به شوروی را نیز فراهم کرد. پس از آن بود که توسط متفقین به «پل پیروزی» ملقب شد.

ایرانی ها از این دیدار حیاتی که در خاک کشورشان برگزار می شد اطلاعی نداشتند و به آن دعوت نبودند. چرچیل شاه جوان را به سفارت خواند و گزارش مختصری به او داد. استالین تنها کسی بود که برای دیدار با شاه به کاخ او رفت.
 

نفتی که برای کمک به جنگ با فاشیسم مورد استفاده قرار گرفت، هنوز به ایران تعلق نداشت. یک دهه پس از آن بود که مصدق صنعت نفت ایران را ملی کرد، اقدامی که در نهایت به سرنگونی اش انجامید. در ایوان دیگری، در یک کیلومتری شمال این سفارتخانه ها رد تانک ها در حیاط خانه ای مشهود است. خانه ای است قدیمی که ستون های گچی اش یادگار معماری قاجار است. کسی در رواق خانه نیست، رواقی که دیوارهایش را شعار مرگ بر مصدق پوشانده است. ۱۹ آگوست سال ۱۹۵۳ است. کودتایی که با نقشۀ انگلیس و اجرای سی آی ای انجام گرفت با موفقیت به پایان رسیده بود. جمعیتی به همراه یک تانک، خانۀ نخست وزیر را تاراج کردند. برگه های کاغذ تمام باغ را پوشانده است. مصدق دستگیر شده است. او در باغ منزلش در خارج از تهران، در حصر خانگی از دنیا خواهد رفت. کشور سرشار از ثروت نفت است، نفتی که با تلاش او ملی شد، ولی باز هم از او یادی نمی کنند. او را در اتاق منزل روستایی اش دفن می کنند، حتی پس از مرگ نیز در تبعید است. در اتاق چسبیده به آرامگاهش تصویری از او به چشم می خورد، در این عکس او با کت و شلواری آراسته بر روی سکو کنار ناقوس آزادی در فیلادلفیا ایستاده است و لبخند بر لب دارد. سال ۱۹۵۱ است و او تازه سخنرانی اش را ایراد کرده است، سخنرانی احساسات برانگیزی که در آن تلاش ایران برای ملی کردن صنعت نفت را با رهایی آمریکا از بریتانیا در سال ۱۷۷۶ مقایسه می کند. در آن زمان بسیاری از ایرانیان گمان می کردند که ایالات متحده آمریکا و قانون اساسی آزادیخواهانه اش حامی ایران در برابر استعمار انگلیس و روسیه است.

سکوی کوچکی در حوزهٔ علمیهٔ شهر قم. سال ۱۹۶۴. روحانی میانسالی بر منبر نشسته است و دریایی از عمامه های سفید زیر پای او جاریست. او مشغول ایراد خطابه است. او قانون تازه تصویب شده ای که نظامیان آمریکایی را در صورت ارتکاب جنایت از دستگاه قضایی ایران مصون می داشت را محکوم می کرد. در خطابه اش اعلام کرد که قانون کاپیتولاسیون شاه، تحقیرآمیز است. او به دلیل سخنانش توسط نخست وزیر شاه توبیخ و به تبعید فرستاده شد، ابتدا به عراق و سپس به فرانسه؛ ۱۵ سال بعد که از تبعید بازگشت رهبر معنوی ایران انقلابی شده بود. پس از بازگشت، از پنجرهٔ مدرسهٔ دخترانۀ رفاه با یاران وفادارش بیعت کرد. چارچوب سادۀ این پنجره، تاریخ را به قاب کشید. در اینجا ایوانی وجود ندارد. همان شب در پشت بام این ساختمان، نزدیکان شاه اعدام می شوند. در طول روز مردم در حیاط مدرسه ازدحام می کنند تا سخنرانی آیت الله روح الله خمینی را برای ایران جدید بشنوند. فوریۀ سال ۱۹۷۹ است.

کمی که به سمت شمال برویم، در بلواری که نام تخت افسانه ای پادشاهان ایران را به دوش می کشد، عقاب آمریکا را به پایین می کشند. اواسط پاییز است و هنگام انتقام جویی فرا رسیده است. در مقابل ساختمان دو طبقه ای آجر قرمز سفارت آمریکا تنها چند پله قرار دارد تا معماری فایده گرایانۀ ۱۹۳۰ را تکمیل کنند. کارکنان سفارت به دلیل شباهت ساختمان به دبیرستان های آمریکایی آن را «هندرسون های» می نامند. به زودی مردانی با چشمان بسته شده از پله های سیمانی پایین آورده می شوند تا همهٔ جهانیان ناظر باشند. اکنون دیگر راه بازگشتی نمانده است. قرار است که همهٔ دنیا را غافلگیر کنیم. همۀ قوانین را خواهیم شکست، بی دعوت به خاک سرزمین دیگری پا خواهیم گذاشت و به شهروندانش توهین خواهیم کرد. با تندی و خشونت رفتار خواهیم کرد زیرا از اینکه مورد حمله قرار بگیریم عاجز شده ایم. گروگان ها پس از ۴۴۴ روز آزاد خواهند شد. اما در طی این مدت به شدت در جهان تنها خواهیم ماند. این احساس را در هشت سال جنگ با همسایه مان نیز تجربه خواهیم کرد. احساس می کنیم که به گوشه ای رانده شده ایم ولی این عزلت را با غرور و خشم بر دوش می کشیم. جوانانمان در جنگی که بی پایان می نماید نابود می شوند؛ صدام جوانانمان را با گاز شیمیایی می کشد و جهان فقط نظاره گر است. اما ما مقاومت می کنیم. هر سال پرچم آمریکا را به آتش می کشیم و در مقابل ساختمانی که اکنون لانۀ جاسوسی نام دارد فریاد مرگ بر آمریکا سر می دهیم. برنامه ای که مورد علاقۀ رسانه های جهان است.

رسانه های جهان ۱۷ روز پایین ایوان هتل کوبورگ صف می کشند تا شاهد پایان رویارویی مان با جهان باشند. گزارشگران بیشتری هم در خیابان های داغ پایتخت کشور پرسه می زنند تا یکی دیگر از نمایش های ایران را مخابره کنند: جشن های خیابانی. آن ها سر می رسند و شادمانی ما را نظاره می کنند و از ما راجع به تحریم ها و سانتریفیوژها، اقتصاد و آینده می پرسند، از نحوۀ لباس پوشیدن زنانمان عکس می گیرند.

از بالکن هایمان به شهر نگاه می کنیم، جشن را می بینیم و با موبایل مان عکس می گیریم: روزی که تاریخ روشن تری از ایوانی در وین برایمان رقم خورد. گفت وگوهایمان تمامی ندارند. آیا با پایان تحریم ها زندگی آسان تر خواهد شد؟ آیا درست بود که سانتریفیوژهایمان را واگذار کنیم؟ آیا این توافق در عرصه های بین المللی احترام بیشتری برایمان به همراه خواهد آورد؟ آینده چگونه خواهد بود؟ کی شاهد این تغییرات خواهیم بود و آیا این تغییرات اساسی هستند؟

امیدها و تردیدهایمان را با هم در میان می گذاریم و می دانیم که به زمان احتیاج است، اما از یک چیز مطمئن هستیم: هرچقدر که زمان باخته باشیم می دانیم که از ایوان شوروی تاکنون چه چیزهایی به دست آورده ایم.

هاله انواری/ ترجمه: شیدا قماشچی

منبع: گاردین