اروپا و چالش درونی خلع سلاح هسته‌ای

دیپلماسی ایرانی: اتحادیه اروپا مجوعه همگنی نیست و حتی در حوزه خلع سلاح هم دیدگاه های مختلفی در آن وجود دارد. در اروپا دو کشور فرانسه و انگلستان به عنوان دارندگان سلاح های هسته ای و اعضای NPT وجود دارند، اما به دلیل وجود تبعیض در معاهده، این دو کشور تنها خود را متعهد به ماده 5 و 6 می دانند. این خود به مشکلی در درون اتحادیه اروپا تبدیل شده است. برخی کشورهای اروپایی حتی مخالف استفاده از انرژی هسته ای هستند. این مساله یا به دلیل برخوردهای سیاسی است یا مسایلی که مبنای علمی ندارد.

در مجموعه ای که بنده در مورد نیروگاه اتمی اتریش تحت عنوان نیروگاه تسیونتن دورف اتریش قربانی دموکراسی غرب و چرنوبیل شرق تهیه کرده ام، آورده شده که اتریش تصمیم بر عدم ساخت نیروگاه گرفته بود و سپس تصمیم گرفت که در کل انرژی هسته ای نداشته باشد، اما فقط به خاطر تقابل میان حزب حاکم و گروه مخالف سرانجام اشتباه تاریخی را مرتکب شد و این موضوع را به رفراندوم گذاشت و با 15 هزار رای کمتر این نیروگاه ساخته  می شود.

در عین حال فرانسه به عنوان فعالترین کشور اروپایی در زمینه انرژی هسته ای است که نه تنها سلاح اتمی دارد، بلکه بیش از 70 درصد انرژی خود را از این طریق تامین می کند. این کشور در جلسات خلع سلاح در تقابل با دیگر کشورهای اروپایی است. از سوی دیگر آلمان از نظر توانمندی در آستانه قرار داشت، اما آمریکا و برخی همپیمانان در تلاش هستند تا این کشور را مهار کرده تا نگرانی از این جهت برایشان فراهم نکند. کشورهای دیگر مانند سوئیس  و سوئد نیز در آستانه تولید سلاح بودند؛ آنها نیز برای همیشه سلاح را کنار گذاشتند، اما مواضع مختلفی در زمینه هسته ای دارند.

یکی از چالش های اروپا، حضور برخی پایگاه های هسته ای در برخی از کشورهای اتحادیه است که برای شهروندان، سیاستمداران و هم برای کشورهای دیگر مشکل ایجاد کرده است. موضوعی که با خلع سلاح اتحادیه اروپا همخوانی ندارد. ایتالیا، آلمان، هلند، بلژیک و ترکیه از جمله این کشورها هستند. کشورهایی که دارای پایگاه های سلاح های هسته ای دیگر کشورها هستند. ایران بارها این مساله را محکوم و اعلام کرده این کشورها بر اساس ماده 2 و 3  NPT تخلف کرده اند؛ زیرا این کشورها باید فاقد سلاح هسته ای باشند. موضوعی که حتی موجب نارضایتی این کشورها از جمله ایتالیا شده است. بنابراین تناقض جدی در این زمینه وجود دارد. زمانی که این کشورها را محکوم می کنید، توجیه آن ها این است که اینگونه مناطق و پایگاه ها در اختیار آمریکا بوده و هیچ دخالتی ندارند، بنابراین باید گفت این کشورها بخشی از حاکمیت خود را از دست داده اند و باید به مردم خود اطلاع دهند. اگر چنین موضوعی را قبول نکنند و مناطق دارای سلاح هسته ای را جزو حاکمیت خود بدانند، باز مرتکب تخلف شده اند. آنها تلاش می کنند این موضوع را به گونه ای حل و فصل کنند.

چالش دیگر در اتحادیه اروپا، نظام بازرسی یورو اتم است. نظامی همانند آژانس بین المللی انرژی اتمی که بازرسی کشورهای اروپایی را انجام می دهد. اما مساله موجود عدم بازرسی از کشورهای فرانسه و انگلستان است. آنها تاسیسات و فعالیت های هسته ای خود را محرمانه دانسته و اجازه بازرسی نمی دهند. در حالی که کشورهای دیگر که بعضا دارای سلاح هسته ای نیستند، یا حتی فعالیت هسته ای ندارند، باید مورد بازرسی قرار گیرند. این برای کشورهای اروپایی ناراحت کننده است. کشوری مانند آلمان که دارای قدرت صنعتی است، باید بازرسی شود اما فرانسه و انگلستان خود را از بازرسی معاف کرده اند. توافقی میان نظام یورو اتم و آژانس صورت گرفته که آژانس گزارش های بازرسی یورو اتم را قبول می کند. فقط به صورت رندم، بازرسان آژانس اقدام به بازرسی می کنند. ایران از این تناقض ها و اختلاف های ریشه ای برای مواضع و پیشبرد نظرات طی 30 سال گذشته استفاده کرده است. هنر این بوده که اختلافات و نقاط مشترک شناسایی و ارزیابی و برای کارهای خود استفاده کنیم.

پس از حادثه چرنوبیل، در سال 1986 مذاکراتی در مورد دو کنوانسیون early notification _ اطلاع رسانی به موقع حوادث هسته ای _ و mutual emergency صورت گرفت. اما در زمان برگزاری جلسه، آمریکا اعلام کرد این کشور به دلیل سری بودن تاسیسات هسته ای از این دو کنوانسیون معاف باشد. پس از آن نماینده شوروی نیز اعلام مخالفت کرد. ایران نیز به دلیل تبعیض در معاهده مخالفت کرد. استدلال بر این بود که باید با همه به صورت یکسان برخورد شود. این معاهده برای کشورهایی بود که دارای بیشترین سلاح های هسته ای هستند. کشورهایی که سلاح هسته ای ندارند، دلیلی برای این مساله وجود نداشت. اگر اتفاقی برای یکی از تاسیسات کشورهای شوروی یا آمریکا می افتاد، آنها باید اطلاعات و مشخصات تاسیسات خود را ارایه می کردند. در ابتدا ایران یک طرف و آمریکا و شوروی در طرف دیگر بودند. پس از توضیحاتی که ایران ارایه کرد و با مقبولیت به وجود آمده، فرانسه، ژاپن، و اسپانیا نیز با ایران هم عقیده شدند. تقریبا 15 کشور از ایران حمایت کردند. در این راستا بیانیه ای تحت عنوان seven nation decoration صادر شد که در کتاب حقوق آژانس درج شده است.

اصولا اروپا تحت نفوذ آمریکا بوده و از روابط یورو آتلانتیک باخبر هستیم. اما در برخی موارد اختلاف هایی مشاهده می شود. زمانی که موضوع ناتو و سیاستگذاری های این نهاد و اتحادیه اروپا مطرح می شود، شاهد اختلاف نظر هستیم. سیاستگذاری های ناتو از یک طرف و سیاست های برخی کشورهای اروپایی در راستای مذاکرات صلح از طرف دیگر موجب بروز اختلاف می شود. کشورهای اروپایی خواهان برخورد نظامی نیستند.

یکی از اختلافات جدی در اتحادیه اروپا، بازرسی های یورو اتم  و سیاست های هسته ای در حوزه خلع سلاح است. این موضوع طی 30 سال جلسات خلع سلاح مشاهده می شود. وقتی بحث های جدی پیرامون خلع سلاح مطرح می شود، کشورهایی هستند که مواضع سخت نسبت به این مساله داشته و تناقضات آنها در جلسات ان پی تی قابل درک است. نه تنها کشورهای آمریکا و شوروی بلکه انگلستان و فرانسه نیز از مواضع خود کوتاه نمی آیند. در سال 2010 زمانی که موضوع تعهدات کشورهای سلاح هسته ای مطرح شد، مواضع فرانسه از آمریکا نیز تندتر بود. به نحوی که اعلام کرد هیچ تعهدی مبنی بر حذف سلاح های هسته ای نمی دهد.

حتی در حوزه فعالیت های شیمیایی و میکروبی نیز که اروپا در این حوزه فعالیت دارد، در برخی کنوانسیون ها شاهد اینگونه مواضع و بعضا تقابل کشورهای اروپایی با آمریکا بودیم. آمریکا جزو دارندگان سلاح های شیمیایی است. در عین حال شوروی، کره جنوبی و هند در کنار آمریکا 10 سال فرصت داشتند که سلاح های خود را از بین ببرند و اکنون فقط 5 سال فرصت دارند. اروپا نسبت به عملکرد آمریکا در زمینه عدم تعهد به حذف سلاح های شیمیایی انتقاد داشت.

این موضوع در مورد سلاح های بیولوژیکی نیز صادق است. ده سال در این زمینه مذاکره صورت گرفت. قرار بر این بود تا پروتکلی نوشته و بر اساس آن سازمانی همانند آژانس بین المللی انرژی اتمی به منظور بازرسی بیولوژی و بیوتکنولوژی تاسیس شود. نزدیک به 300 صفحه مذاکرات مکتوب شده بود. اما پس از ریاست جمهوری بوش، آمریکا عدم موافقت خود را اعلام و شوکی را به جامعه جهانی وارد کرد. ایران اعلام کرد اگر آمریکا مخالف سلاح های کشتار جمعی است چرا این مساله را در عمل نشان نمی دهد؟  منتظر اعلام مواضع اروپا بودیم. اروپایی که در این زمینه بیش از همه فعال بود و حتی برخی کشورها به طور دائم متن هایی را منتشر می کردند. اما سفرای برخی کشورهای اروپایی  اعلام کردند صنایع آنها اجازه چنین کاری را نمی دهد زیرا صنایع آنها در رقابت با صنایع آمریکا است. بنابراین هرگاه آمریکا به این پروتکل پیوست، ما نیز می پیوندیم. درواقع مسایل امنیت ملی و صنایع تکنولوژیک و رقابت بر شعارهای آنان در زمینه خلع سلاح اثرگذار است.

موضوع دیگر در حوزه سلاح های کشتار جمعی، منع جامع آزمایش های هسته ای _ CTBT _ است که آمریکا آن را امضا نکرده است. البته ایران، هند، پاکستان و رژیم صهیونیستی نیز آن را امضا نکرده اند و تا زمانی که 44 کشور که در پیوست آمده آن را امضا نکنند، اجرایی نمی شود. اروپا بر سر این مساله اختلاف دارد. انتقاد اروپا مبنی بر بلاتکلیفی CTBT پس از 15 سال است. آنها بلاتکلیفی را متوجه آمریکا می دانند.

موضوع دیگر عاری کردن خاورمیانه از سلاح هسته ای و بحث اسرائیل است. ایران اولین کشوری بود که در سال 1974middle east freezone را مطرح کرد. پس از آن مصر نیز به این مساله پیوست. ایران طی 30 سال گذشته فعال عمل کرده است. در سال 1995 کشورهایی مانند ایران و مصر خواهان تمدید آن بودند تا موضوع خاورمیانه عاری از سلاح هسته ای جدی گرفته شود، یعنی اسرائیل باید خلع سلاح می شد. اروپا نیز حمایت می کرد. در سال 2010 قرار بر این شد اجلاسی را سه کشور انگلستان، آمریکا و روسیه و مدیرکل آژانس به منظور عاری سازی خاورمیانه برگزار کنند ولی آمریکا بطور یکجانبه برگزاری کنفرانس را لغو کرد. در آن زمان جمهوری اسلامی ایران اعلام کرد که با وجود حضور اسرائیل - اسرائیل عضو ان پی تی نیست اما همه فشار می آوردند که باید شرکت کند- در این کنفرانس شرکت می کند. آنها می خواستند سرزنش لغو کنفرانس را بر گردن ایران بیاندازند. پس از آن اتحادیه اروپا هم در وین، هم در نیویورک، هم در ژنو بیانیه های تندی علیه آمریکا صادر و اقدام یکجانبه آمریکا را محکوم کرد زیرا آمریکا کل بحث خلع سلاح را زیر سوال برد.

موضوع دیگر در اتحادیه اروپا حضور NGO های فعال در زمینه خلع سلاح است. اینکه پشت پرده چگونه هدایت می شوند مهم نیست. اما آنها موضع گیری های تندی علیه دارندگان سلاح های هسته ای چه انگلستان، چه فرانسه و چه آمریکا دارند. در عین حال گروه های کنترلی از جلمه nuclear supply group وجود دارند که به کنترل واردات و صادرات تمامی اقلام هسته ای می پردازند. فعالیت آنها حتی فراتر از NPT است. همچنین گروه هایی در زمینه سلاح های شیمیایی، میکروبی و هسته ای برای مثال در هلند وجود دارد. در نهایت گروه های Missile Technology Control Regime _ کنترل فناوری موشکی_ هستند که در اروپا به فعالیت می پردازند.

موضوع دیگر در مورد هسته ای، توجه به سه مساله امنیت - Nuclear Security - ، ایمنی - uclear Safety - و پادمان هسته ای - Nuclear Safeguards - است که بعضا در برخی روزنامه ها به اشتباه ترجمه می شود. اروپا در این زمینه فعالیت های جدی دارد. به نحوی که GRC مرکز مطالعات و تحقیقات اروپا به منظور ارتقا امنیت هسته ای و امینی هسته ای کشور، بودجه ای را در نظر گرفته است. آنها در مواردی با آمریکا هماهنگ هستند. با این حال در میان کشورهای اروپایی و حتی با فراآتلانتیک اختلاف های ریشه ای درباره خلع سلاح وجود دارد.

*این سخنرانی در مراسم رونمایی از کتاب «واکاوی روابط جمهوری اسلامی ایران و اتحادیه اروپا» در دانشکده مطالعات جهان ایراد شده است.

انتشار اولیه: سه شنبه 5 خرداد 1394 / انتشار مجدد: شنبه 9 خرداد 1394