غروب توافق هسته‌ای ایران به چه معناست؟

نویسنده: ریچارد نفیو

دیپلماسی ایرانی: از زمان دستیابی به توافق اولیه برنامه اقدام مشترک در ماه نوامبر سال 2013، منتقدان بر نقاط ضعف گوناگونی در این توافق تمرکز کردند؛ اما شاید بتوان گفت بیشترین انتقادها به خط آخر این توافقنامه مربوط می شد: «در پی اجرای موفقیت آمیز مرحله نهایی راه حل جامع در دوره کامل توافقنامه، با برنامه هسته ای ایران می بایست مطابق برنامه هر کشور دیگر عضو ان پی تی برخورد شود.»

بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل در سخنرانی روز سوم ماه مارس در جلسه مشترک کنگره از خط پایانی برنامه اقدام مشترک تحت عنوان «غروب توافق» یاد کرد و همین مسئله را دلیل اصلی مذاکره بر سر «یک توافق بد» دانست. وی با اشاره به 10 ساله بودن دوره اجرای توافقنامه جامع گفت: «اعمال یک دهه محدودیت بر برنامه هسته ای ایران... این مدت زمان در تاریخ یک ملت چشم بر هم زدنی است و در زندگی کودکان ما نیز با چشم بر هم زدنی به پایان خواهد رسید.» وی در ادامه اظهارات خود تصریح کرد اعمال محدودیت 10 ساله به همراه دیگر شرایط ناخوشایند مورد مذاکره، «مسیر ایران را برای دستیابی به بمب هموار می سازد» و آمریکا در مقابل تعیین دوره مشخص برای اجرای توافقنامه، «اعمال محدودیت علیه برنامه هسته ای ایران را باید تا زمان ادامه جاه طلبی های ایران در مقابل همسایگانش در خاورمیانه و پایان دادن به تهدید اسرائیل، ادامه دهد.» در پی سخنرانی نتانیاهو، عده بسیاری تعیین «غروب توافق» را اقدامی ناشی از ضعف دولت اوباما دانستند و حتی برخی اعلام کردند همین یک دلیل برای پایان دادن به گفتگوها و تشدید تحریم ها علیه ایران تا زمان ممکن شدن گزینه «پایان مطلق غنی سازی» کافیست.

با توجه به انتقادهای مطرح شده، می توان گفت برداشت عمومی از «غروب توافق» این بوده است که 1+5 (چین، فرانسه، روسیه، انگلیس، آمریکا به علاوه آلمان) و ایران بر سر مسئله ای بی سابقه توافق کرده اند؛ اما چنین برداشتی اشتباه است. در حقیقت، غروب توافق یکی از شاخصه های متداول در قوانین کنترل تسلیحات بین الملل و لایحه های تصویبی در کنگره محسوب می شود. در حقیقت، در برنامه هسته ای ایران نیز تفکر تعیین غروب برای محدودیت های اعمالی، مسئله ای جدید محسوب نمی شود و این مسئله اولین بار به عنوان یکی از عناصر سیاستگذاری آمریکا در دوران ریاست جمهوری بوش در سال 2006 مطرح شد.

در چند سال گذشته، ایران به وضوح اعلام کرده است هرگونه محدودیت هسته ای که مورد توافق واقع شود، می بایست محدود به دوره زمانی مشخصی باشد. اگرچه، وجود این ماده در توافقنامه اولیه به موضوعی برای انتقادها و مناقشات تبدیل شده، اما مسئله اصلی این است که درک صحیحی از مفهوم «غروب توافق» وجود ندارد.

غروب توافق مسئله ای متداول است

منتقدانی که دولت را در پی وجود این ماده در توافق اولیه مورد شماتت قرار می دهند، به خوبی می دانند که تعیین غروب توافق در دیپلماسی بین الملل و حتی در قانونگذاری ها در کنگره، متداول است. برای نمونه، در بند چهارم معاهده استارت بین آمریکا و روسیه در سال 2002 (معروف به معاهده مسکو) غروب توافق برای این معاهده تعیین شده است. معاهده استارت اولین بار قرار بود در دوره ای 15 ساله منقضی شود و معاهده استارت جدید احتمالا در سال 2020 منقضی خواهد شد مگر اینکه دو کشور مجددا با تمدید معاهده موافقت نمایند.

حتی بر خلاف باور عده کثیری، ان پی تی نیز دوره اجرای مشخصی داشته است: معاهده اولیه قرار بود پس از 25 سال منقضی شود و در سال 1995 پس از مناظرات بسیار بر سر تاثیرگذاری، عدالت و نقش کلی آن در خصوص تمدید آن تصمیم گیری شد. کنگره آمریکا نیز در بسیاری از موارد برای لوایح قانونی تصویبی از جمله قوانین مربوط به امنیت ملی، غروبی تعریف کرده است.

پرونده ایران

تفکر اصلی در مورد تعریف غروب هسته ای برای توافقنامه ایران با دولت اوباما در سال 2013 آغاز نشد. آمریکا از مدت ها پیش به این درک رسیده بود که هر گونه توافق هسته ای با ایران تنها اعمال محدودیت موقت بر برنامه هسته ای این کشور را شامل خواهد شد. در حقیقت، متن توافق اولیه برنامه اقدام مشترک از بسته ماه مه سال 2008 پنج به علاوه یک در دوران بوش، گرفته شده است: «نمایندگان ارشد چین، فرانسه، آلمان، روسیه، انگلیس، آمریکا و اتحادیه اروپا (بدین وسیله) آمادگی خود را اعلام می کنند: زمانی که جامعه بین المللی از ماهیت صلح آمیز بودن برنامه هسته ای ایران کسب اطمینان کرد، با برنامه هسته ای این کشور همانند برنامه هسته ای دیگر اعضای معاهده ان پی تی، برخورد خواهد شد.»

غروب توافق چگونه عملی می شود؟

برای توضیح غروب توافق هسته ای می توان چند نکته را خاطر نشان شد:

1. غروب توافق هسته ای تنها پس از محدودیت بلندمدت برنامه هسته ای و نظارت های شدید، قابل اجرا و دستیابی خواهد بود. محدودیت های اعمالی بر برنامه هسته ای، ایران را دست کم یک سال از قابلیت تولید مواد هسته ای مورد نیاز برای ساخت یک بمب دور نگه خواه داشت و نظارت و بازرسی های شدید امکان واکنش به هرگونه تلاش احتمالی ایران برای نقض توافقنامه را برای آمریکا و شرکای این کشور در مذاکرات، فراهم می آورد.
2. ایران موافقت خواهد کرد که توافقنامه پادمان آژانس بین المللی انرژی اتمی و پروتکل الحاقی آن را به طور کامل به اجرا گذارد. موافقت ایران با این مسئله و بازرسی های شدید امکان دسترسی به همه تاسیسات هسته ای و همچنین تاسیسات مشکوک با عملکرد نامشخص را فراهم خواهد آورد. موافقت ایران با این مسئله به این معناست که نظارت های آژانس بین المللی انرژی اتمی حتی پس از غروب توافق هسته ای، گسترده تر از زمان پیش از امضای توافق اولیه برنامه اقدام مشترک خواهد بود. این مسئله به شدت حائز اهمیت است و به نظر می رسد بیشتر منتقدان توافق هسته ای با ایران درک صحیحی از این مسئله ندارند.
3. در مدت زمان اجرای توافقنامه، ایران با سطح نظارتی ورای توافقات با آژانس بین المللی انرژی اتمی موافقت خواهد کرد.

پس از پایان رسمی دوره توافقنامه جامع، با ایران همانند دیگر کشورهای عضو معاهده ان پی تی رفتار خواهد شد؛ اما در مذاکرات به این مسئله اشاره نمی شود که ایران پس از توافق برای همیشه از بازرسی های متداول بین المللی مصون خواهد بود. در هر زمانی اگر ایران برای دستیابی به سلاح هسته ای تلاش کند، معاهده ان پی تی را نقض کرده است. همچنین در آن زمان، آمریکا و دیگر شرکای این کشور می توانند بر مبنای دیگر گزینه های موجود در مقابل ایران واکنش نشان دهند. در حقیقت غروب هسته ای آزمایشی برای ایران در پیشبرد برنامه هسته ای محسوب می شود و از سوی دیگر، مقامات ایرانی هزینه ها و مخاطرات ناشی از نقض توافقنامه را بهتر درک خواهند کرد.

مشکل اصلی چیست؟

در حقیقت، باید گفت بیشتر منتقدان غروب توافق هسته ای به طور کلی با هرگونه توافقی با ایران مخالف هستند. اظهارات بنیامین نتانیاهو در جلسه کنگره نمونه بارزی از این مسئله بود. حتی نخست وزیر اسرائیل نیز در سخنرانی خود اشاره کرد که غروب توافق هسته ای مشکل نیست و وی در حقیقت با جمهوری اسلامی ایران و سیاست های خارجی این کشور مشکل دارد.

واقعیت این است که ایران با هیچ توافقی که بر مبنای آن برای همیشه شهروند درجه دوم ان پی تی بماند، موافقت نخواهد کرد. مسئله غروب هسته ای مطرح شده در مذاکرات، دستیابی آمریکا را به ملزومات امنیت ملی این کشور ساده می سازد و از سوی دیگر از منافع آمریکا و شرکای این کشور محافظت خواهد کرد. شاید بهتر باشد منتقدان توافق با ایران راه حلی مناسب را برای رسیدن به ایده آلی دست نیافتنی، به خطر نیاندازند!!

منبع: بروکینگز / ترجمه و تخلیص: طلا تسلیمی