عقب نشینی مسکو از توسعه طلبی منطقه ای

دیپلماسی ایرانی: پس از آنکه پوتین نتوانست یانکوویچ رییس جمهور وابسته به خود در اوکراین را درقدرت محفوظ دارد با استفاده از روس تبارهای تبعه اوکراین و ستون پنجم خود دراین کشور به ویژه در شبه جزیره کریمه ازطریق یک رفراندوم غیرقانونی این منطقه جنوبی اوکراین  را ضمیمه خاک روسیه نمود و تحرکات مداخله جویانه خود را در مناطق شرقی اوکراین که دارای جمعیت روس است ادامه می دهد .

درپی انضمام کریمه به خاک روسیه، آمریکا و دیگر اعضای گروه هشت کشور ضمن اخراج روسیه ازاین گروه  و رجعت به وضع سابق گروه هفت از برگزاری نشست گروه هشت که قراربود درسوچی روسیه برگزار شود، جلوگیری و در ادامه نسبت به اعلام واعمال تحریم های بین المللی علیه روسیه اقدام کردند و با همراهی اتحادیه اروپا، ژاپن وکانادا از این تحریمها  موج گسترده ای علیه روسیه ودرحمایت از اوکراین براه انداختند ، هرچندکه عمده تحریم ها علیه روسیه وحمایت ها له اوکراین جنبه اعلامی دارد اما پیش بینی می شود به مروز زمان تا حد قابل توجهی جنبه عملیاتی به خود گیرد.

اززمان انضمام کریمه به سرزمین روسیه واکنش های متتاوب ومتوالی چالش برانگیزی ازسوی بازیگران بین المللی صورت گرفته است که محورهای اصلی این واکنشها اعلام تحریم روسیه ، تهدید روسیه به تحریم های بیشتر و تاکید بر عقب نشینی روسیه از مواضع وتحرکات مداخله جویانه اش دراوکراین ورفتن به سوی حل سیاسی بحران بوده است. روسیه که ازابتدای تلاش برای الحاق کریمه در مقابل اعتراضات آمریکا وهمپیمانان غربی وآسیایی خود مقاومت کرده و بدون توجه به واکنش های منفی آنان ، روس تباران اوکراینی در مناطق جنوبی و شرقی این کشورواقدامات خود در تجزیه اوکراین را قانونی دانسته و ضمن بی اساس و بی اثر خواندن تحریم های امریکا و متحدانش برموضع خود اصرار ورزیده بود وحتی پوتین با سفر به شبه جزیره کریمه همزمان با گرامیداشت پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم به اعتراضات جامعه جهانی به ویژه آمریکا و اتحادیه اروپا دهن کجی کرده بود و این اقدام پوتین به شدت ازسوی امریکا و متحدینش محکوم شدبود، بالاخره نتوانست پا را فراتر بگذارد و برغم تایید همه پرسی درشرق اوکراین ازسوی وزیر خارجه این کشور نیروهای نظامی خود در مرزهای خود با اوکراین را تاعمق 40 کیلومتری خاک روسیه عقب کشید.تایید همه پرسی در استانای دانتسک و لوگاسنگ اوکراین ازسوی لاوروف درحالی صورت گرفت (لاوروف گفت: روسیه نتایج همه پرسی در مناطق لوگانسک و دانتسک در شرق اوکراین را محترم می شمارد.وی افزود: همه پرسی در این مناطق با موفقیت برگزار شد و با وجود حملات نیروهای نظامی اوکراین به شهرهای این مناطق، ساکنان آن در همه پرسی حضور گسترده ای داشتند.) که چندروز پیش از آن  ˈولادیمیر پوتینˈ دریک اقدام تاکتیکی  از طرفداران مسکو در شرق اوکراین خواسته بود  تا همه پرسی مورد نظر را به تعویق افکنند. دیمیتری  پسکوف سخنگوی رییس جمهوری روسیه  نیز یک روزپس ازاین همه پرسی گفت:" انتقاد غرب و آمریکا از مسکو در مورد  همه پرسی در شرق اوکراین بی اساس واحمقانه است."

در پی این تحولات  سه روز پیش ازاین (29اردیبهشت)پوتین دستور بازگشت نظامیان روسیه از مرزهای اوکراین را صادرو به نظامیان این کشور دستور داد از مناطق نزدیک مرز اوکراین به پادگان ها بازگردند.بر این اساس رزمایش نظامی روسیه که از اوایل سال 2014 در مناطق بریانسک، روستوف و بلگورود برگزار شده بو، به پایان رسیده و نظامیان شرکت کننده در آن باید به پادگان ها بازگردند.این در حالی است که ناتو اعلام کرده هیچ نشانه ای مبنی بر خروج نظامیان روس از این مناطق دیده نشده است. بنا بر اعلام ناتو در مرزهای مناطقی که شاهد درگیری گروه های جدایی طلب اوکراین با نظامیان دولتی این کشور هستند، حدود 40 هزار نظامی روس مستقر شده اند. پیشتر پوتین در هفتم ماه می نیز از خروج بخشی از نظامیان روسیه از مناطق مرزی اوکراین خبر داده بود. در این تاریخ نیز مقامات آمریکا و ناتو تاکید کردند نشانه ای از خروج نظامیان روسیه از این مناطق مشاهده نکرده اند.

ازسوی دیگر سخنگوی وزارت دفاع آمریکا (پنتاگون)  هم 31 اردیبهشت اعلام کرد: آمریکا هیچ نشانه ای از اینکه روسیه نیروهای خود را از مناطق مرزی اوکراین خارج کرده باشد، مشاهده نکرده است. دریادار جان کربی، سخنگوی پنتاگون گفت: ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه گفته بود که به نیروهای این کشور دستور داده تا به پایگاه های خود باز گردند و از مرز با اوکراین خارج شوند که معنایش برای ما خروج کامل تمام سربازان روس مستقر در منطقه مرزی با اوکراین است.وی افزود: اما هنوز ده ها هزار سرباز روس در منطقه مستقر هستند. سخنگوی پنتاگون ادامه داد: تعداد کمی از سربازان روس به پایگاه های خود بازگشته اند. بااین حال ،وزارت دفاع روسیه نیز اعلام کرد که واحدهای نظامی در منطقه مرزی با اوکراین اردوگاه های خود را بر چیده و آماده بازگشت هستند.

دریادار کربی افزود: ناو" ولا گلف" قرار است طی چند روز آینده به عنوان بخشی از اقدامات نظامی آمریکا در تضمین دادن به متحدان اروپایی اش در تعهد به تامین امنیت در بحبوحه تنش ها در اوکراین وارد دریای سیاه شود. درهمین حال سه روزپیش  "سرگئی لاوروف" و "فرانک والتر اشتاین مایر" وزرای خارجه روسیه و آلمان درباره روشهای موجود برای کاهش تنش ها در اوکراین و نقش سازمان امنیت وهمکاری اروپا دراین خصوص مذاکره کردند. در کشاکش این تحولات، برخی آمریکایی ها هم خواستار گنجاندن  روسیه در گروه حامیان تروریسم شدند.بگونه ای که بیش از 100 هزار نفر از مردم آمریکا درخواستی را در سایت رسمی کاخ سفید امضاء کرده اند که در آن از دولت آمریکا خواسته شده تا روسیه را در فهرست کشورهایی قرار دهد که از تروریسم بین المللی حمایت می کنند.لازم به ذکر است که بر اساس قاعده موجود در ایالات متحده، این تعداد امضاء (بیش از 100 هزار) مقامات دولتی آمریکا را موظف می کند تا این درخواست را مورد بررسی قراردهد. درخواست فوق در تاریخ 23 آوریل در سایت کاخ سفید قرار گرفته بود. به عقیده نویسندگان این درخواست دولت روسیه طی ماه های اخیر عملیات نظامی سری در خاک اوکراین انجام داده است که این کشور را جزو گروه کشورهای حامی تروریسم قرار می دهد.

همزمان با این تحولات منابع خبری روسیه  از آزمایش موفقیت آمیز یک فروند موشک بالستیک قاره پیما از نوع " آر اس 12 ام توپول " در پایگاه موشکی در نزدیکی دریای خزر خبردادند.این موشک به هدف خود در منطقه ساری شاگان که یک سایت آزمایش موشک های بالستیک در قزاقستان است، اصابت کرد.روسیه در ماه های دسامبر و مارس نیز از این نوع موشک آزمایش کرده بود. دیمیتری مدودیف نخست وزیر روسیه هم  که در پوتین ذوب شده و نمودی قابل توجه درعرصه سیاسی کشورش ندارد  با انتقاد از رویکرد دولت اوباما در قبال مسکو اعلام کرد: آمریکا به سوی جنگ سرد دوم با روسیه حرکت می کند.مدودیف روز سه شنبه 31 اردیبهشت از درخواست دولت آمریکا ازشرکت های این کشور برای تحریم همایش بین المللی اقتصادی سن پترزبورگ که 22می برگزار خواهدشد انتقاد کرد.وی افزود: این گونه اقدامات یادآور تصمیم گیری ها در دوره حکومت لئونید برژنف رهبر شوروی سابق است و ازاین خبرمیدهدکه در واقع بازارهای اقتصادی رنگ و بوی ایدئولوژیک می یابند. این راه منتهی به بن بست است و پیوندهای اقتصادی بین المللی را از بین می برد و به منافع شرکت های آمریکایی و اروپایی ضربه می زند.روسیه قصد ندارد تمامیت ارضی اوکراین را تضمین کند زیرا هیچگاه چنین تعهدی را نپذیرفته است. هیچ چیزی را برای هیچکس نباید تضمین کنیم زیرا چنین تعهدی را برعهده نگرفته ایم اما معتقدیم هدف اصلی برقراری آرامش در اوکراین است.به همین دلیل هیچ تضمینی نمی کنیم اما برای برقراری آرامش اوضاع در این کشور تلاش می کنیم.

درحالی که  دولت موقت اوکراین انتخابات ریاست جمهوری پیش رو  را گامی اساسی در راستای وحدت مردم این کشور می داند. جدایی طلبان منطقه دانستک که اخیرا برای استقلال آن همه پرسی برگزار کردند، گفته اند که اجازه برگزاری انتخابات ریاست جموری اوکراین را در این منطقه نخواهند داد. درهمین حال آرسنی یاتسنیوکرییس دولت موقت اوکراین گفت در شرایط فعلی نمی توان احتمالی برای برگزاری مذاکرات میان روسیه و اوکراین در نظر گرفت.وی خواستار برگزاری دور دوم نشست ژنو در مورد بحران اوکراین با حضور اوکراین، روسیه، آمریکا و اتحادیه اروپا شد.یاتسنیوک یادآورشد: ما آماده حضور در نشستی به شکل نشست ژنو با حضور اوکراین، اتحادیه اروپا، آمریکا و روسیه هستیم.نخست وزیر اوکراین اعلام کرد مذاکره میان اوکراین و روسیه به صورت دو جانبه در شرایط فعلی غیرممکن است.

تحلیل

ولادیمیر پوتین  درحالی دستور عقب نشینی نیروهای نظامی روسیه از نوار مرزی  در پشت مرزهای شرقی اوکراین را صادرکرد که روز یکشنبه آتی4خرداد انتخابات ریاست جمهوری دراوکراین برگزارخواهد شد ،انتخاباتی که مسکو پیشتر اعلام کرده است که آنرا به رسمیت نخواهدشناخت ، همچنین عقب نشینی ازپشت مرزهای شرقی اوکراین پس از تصویب واعلام تحریمهای آمریکا ، اتحادیه اروپا ، ژاپن وکانادا  و هشدارهای ناتو به روسیه صورت می گیرد ، هرچند که مسکو کماکان از موقعیت ژیو پولیتیکی خود ، اوکراینی های روس تبار وعامل انرژی به عنوان اهرم فشار براوکراین وغرب استفاده خواهد کرد، اما این تحرکات منجر به تکرار حوادث کریمه والحاق استان های شرقی اوکراین نخواهد شد؛ چراکه دراین صورت هزینه های روسیه درآینده می تواند سرسام آورباشد. به نظر می رسد مسکو نخواهد توانست دربرابر انتخابات ریاست جمهوری دراوکراین مانعی ایجاد کند .

پرواضح است که روسیه از روس تبارهای اوکراین به عنوان اهرم فشار و ستون پنجم علیه دولت موقت اوکراین استفاده میکند وازطریق رسانه های گروهی به ویژه رسانه های تصویری که بزبان روسی پخش می شود، افکار عمومی اوکراین علی الخصوص روس تبارهای این کشور را تحت تاثیر خود قرارداده و آنها رابه سوی امیال و اهداف خود سوق می دهد. ازسوی دیگر مسکو از عامل انرژی نیز علیه اوکراین و اروپا استفاده می کند.روسیه باوجود نگرانی از اعمال تحریم های اعلام شده علیه خود و درحالیکه آن را فرصتی برای بهسازی خود اعلام می کرد و از بلا اثر بودن آن سخن می گفت و به مواضع امریکا واتحادیه اروپا وقعی نمی نهاد و تا چند روز پیش نیز بر طبل مقاومت دربرابر امریکا و اتحادیه اروپا می کوبید، درنهایت اعلام کرد که نیروهای نظامی روسیه، مستقردر مناطق مرزی با شرق اوکراین را به داخل عمق خاک روسیه عقب می راند .

این واکنش مسکو حاکی از آن بود که پوتین به خوبی می دانست که به مرور زمان اتحاد غرب برهبری امریکا و تلاش اتحادیه اروپا علیه روسیه تقویت خواهد شد و اخراج روسیه از گروه 8 ، محروم کردن روسیه از برخورداری از حق رای درمجمع پارلمانی اروپا و قطع تماسهای ناتو با این کشورو ادامه افزایش  دایره تحریم های غربی و دیگر همراهان امریکا علیه روسیه  ادامه خواهد یافت و این فرایند می تواند موجب ایزوله شدن روسیه درآینده ازسوی جبهه غربی ودوسوی آتلانتیک تلقی شود.

هرچند که همواره ما شاهد رفتار متناقض امریکا واتحادیه اروپا در قبال بحران های حادث شده در مناطق مخالف جهان هستیم و از آن جمله تناقض رفتاری این بازیگران در اوکراین را  در مقایسه با بحران های مشابه در منطقه به ویژه قفقاز جنوبی به روشنی می بینیم ، اما به هر تقدیر تاثیر فشارهای غرب علیه روسیه و به تبع آن ایجاد مانع دربرابر سیاست سلطه گرایانه روسیه در منطقه را نمی توان از نظر دور داشت. (  در شرایطی که بیش از دو دهه از بیست درصد از اشغال اراضی آذربایجان توسط ارمنستان و با کمک و حمایت روسیه  سپری می شود تا کنون موضعی که غربی ها درحمایت از اوکراین درقبال روسیه اتخاذ کرده اند، مشاهده نشده است.)

آنچه که متقن می توان بدان اشاره کرد این است که با وجود رویارویی نرم افزاری و سیاسی و تحریمی غرب و روسیه انتظار نمی رود این روند منجر به رویارویی سخت افزاری و نظامی میان بازیگران مذکور شود؛ اما به نظر می رسد اعمال تحریم ها و افزایش آنها علیه روسیه اتفاق افتد. بنابر آنچه گفته شد به نظر می رسد روسیه هدف الحاق مناطق شرق اوکراین را که باصطلاح اعلام استقلال کرده اند، مدنظر داشته یا بتواند داشته باشد اما از تحرکات در شرق اوکراین به عنوان اهرمی برای مهار تحریم ها و کاهش فشارهای غرب علیه خود مورد استفاده خواهد کرد. مسکو همچنین از روابط با ایران و موضوع مذاکرات هسته ای به تبع بحران اوکراین بعنوان کارت بازی استفاده خواهد کرد.

از اهداف مهم و استراتژیک مسکو در رابطه با تحولات اوکراین می توان به ایجاد مانع در برابر عضویت دراتحادیه اروپا و ناتو اشاره کرد؛ زیرا که درصورت عضویت اوکراین در ساختارهای مذکور روسیه جبرا همسایه این نهادهای بین المللی خواهد شد و اوکراین در صورت پیوستن به نهادهای مذکور منطقه حایل ناتو و روسیه نخواهد بود.(ازآنجا که لهستان همسایه اوکراین و عضو ناتو و اتحادیه اروپاست عضویت اوکراین در سازمان های مورد اشاره به معنی همسایگی روسیه با آنها خواهدبود)

پوتین نگران این است که با پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا ، آروزیش درمورد اتحادیه گمرکی و اورآسیا نقش برآب شود و نفوذ خود درمناطق پیرامونی را که حیاط خلوت روسیه می پندارد ازدست دهد. مولفه های موثر در بحران اوکراین نشانگر این است که این بحران باحتمال زیاد فرسایشی خواهد بود و ماهیت بین المللی شدن آن بیشتر خواهد شد. اما روسیه درآینده هزینه های زیادی ازبرای عملکرد پوتین در رابطه با اوکراین خواهد پرداخت ، زیراکه روسیه ، پتانسیل شوروی را ندارد و نظام بین المللی ، دوقطبی نیست واگر جنگ سرد دوره قطبی را شوروی باخت ، روسیه به طریق اولی بازنده خواهد بود. به نظر می رسد پوتین باهدف فرافکنی مشکلات داخلی روسیه از جهات مختلف دست به مداخله دراوکراین زد تا محبوبیت رو به کاهش خود را جبران تا بتواند در برابر مخالفان خود عرض اندام کند ،هدفی که درحال حاضر محقق شده اما  به دلیل تبعات ناشی از فشارهای بین المللی  وتحریم ها ،باحتمال زیاد مدت زمان طولانی تداوم نخواهد یافت.

درعین حال مسکو درآینده با تناقصاتی در عرصه داخلی از حیث استقلال خواهی اقلیت های قومی و دینی -مذهبی روسیه که تعداد آنها به قریب 25 میلیون نفر می رسد و با برخورداری از نرخ مثبت افزایش جمعیت در مناطق مسلمان نشین قفقاز شمالی درمقایسه با نرخ رشد منفی روس های اسلاو مواجه خواهدشد. پوتین باید به این سوال پاسخ دهد که چگونه است که با استقلال خواهی یا الحاق به روسیه آبخازی ها و اوستیایی ها در گرجستان و شبه جزیره کریمه و مناطق شرق اوکراین از طریق همه پرسی موافق است اما با اقدام مشابه ازسوی مسلمانان تاتارستان،چچنستان، اینگوشستان ، داغستان و بالکارستان و غیره مخالف؟ چرا برای غیر مسلمانان در گرجستان و اکراین حق تعیین سرنوشت را عملی وضروری می داند، اما برای مسلمانان درون فدراسیون روسیه این حق را غیرضروری وغیر عملی می داند و مبارزین این مناطق را به دارفانی می فرستد؟ ازاین منظر غیر محتمل به نظر نمی رسد که روزی سناریوهای پوتین برای گرجستان و اوکراین به اسب تروای تجزیه روسیه بدل شود. نهایت اینکه پوتین خود را در وضعیت آچمز قرارداده است بازی بزرگی را با توان کم شروع کرده که پس وپیش رفتن ازاین راه برای او وروسیه هزینه های زیادی دربرخواهد داشت ،البته هزینه برگشت از مسیر احساسی و افراطی کنونی بسیار کمتر از هزینه ادامه آن خواهد بود.

اعلام عقب نشینی نیروهای نظامی روسیه از پشت مرزهای شرقی اوکراین به عمق خاک روسیه می تواند نشان دهنده این باشد که پوتین به واسطه نگرانی از بلوکه شدن پول هایش در بانک های اروپایی و تحریم های گسترده مالی وغیره و همینطور عدم توانایی ادامه این راه ،مبادرت به اتخاذ تصمیمات عقلایی درسیاست خارجی کرده است و عقب نشینی از مرزهای کشورش با اوکراین و عدم پیگیری سیاست تجزیه اوکراین و عدم تمایل به الحاق مناطق شرقی اوکراین به خاک روسیه جنبه تاکتیکی نداشته و با رویکرد استراتژیک وحفظ منافع وامنیت ملی این کشور صورت گرفته است. آخرین کلام اینکه به نطر می رسد انتخابات ریاست جمهوری باوجود همه مشکلات موجود برگزارخواهد شد و اوکراین حتی اگر قدری هم کوچک شود راه خود را به سمت همگرایی با اروپا ادامه خواهد داد ، البته که این طی کردن این راه به دلیل وابستگی به انرژی روسیه و تحمل فشارهای ناشی از همسایگی با روسیه هموار وسریع نخواهد بود.

انتشار اولیه:یکشنبه 4 خرداد 1393/ باز انتشار: جمعه 9 خرداد 1393