ناگفته های سفر چائوشسکو به تهران

شرق، زینب اسماعیلی - مهسا جزینی:محمد جمشیدی گوهری، حدود سه سال سفیر ایران در رومانی هنگام سفر چائوشسکو به ایران بود. چائوشسکو دبیرکل حزب کمونیست رومانی بود که در بازگشت از سفر کوتاهش به ایران در رومانی با خیزشی مردمی مواجه شد که منجر به اعدام او و همسرش شد. فردا سالگرد این اعدام تاریخی است که 24سال از آن گذشته است. سفیری که تاکنون در مورد آن دوره سخن نگفته در مصاحبه با روزنامه «شرق» از آنچه در ایران به دنبال اعدام چائوشسکو بر او گذشت، سخن گفت. از برخی حاشیه هایی که معتقد است «بی اخلاقی را در جامعه ترویج می کند» گوهری می گوید تنها کسی که دنبال دلجویی از او بوده، مهندس نبوی بود وزیر صنایع سنگین آن زمان. اگرچه تمام اخباری که تاکنون در مورد او منتشر شده می گوید که گوهری از کار برکنار شده، او روایت متفاوتی دارد. جمشیدی گوهری بعد از پایان کارش در رومانی، به سمت رییس گروه اروپا و آمریکا در دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه منصوب شده و بعد از آن هم تا زمان بازنشستگی به عنوان سفیر ایران در نیکاراگوئه به این کشور اعزام شده است.

چیزی که ما را بر آن داشت با شما گفت وگو کنیم، مربوط به رخدادی است که سال ها از آن گذشته، اما ناگفته مانده است. منظورم فرآیند دعوت از «نیکولا چائوشسکو» رهبر رژیم سابق رومانی و آمدنش به ایران و بعد از آن ماجرای برکناری شما از سمت سفیر ایران در رومانی بعد از اعدام چائوشسکو است. بحث هایی آن زمان درباره این سفر در ایران درگرفت، اما در قدم نخست ما می خواهیم بدانیم که اصل قضیه دعوت از چائوشسکو به ایران چه بود؟

در امور دیپلماتیک قاعده این است که سفیر به عنوان نماینده کشورش، تلاش می کند بین مقام های کشور پذیرنده و مقامات کشور خود ارتباط برقرار شود؛ یعنی او از شیوه های مختلف دیپلماتیک بهره می گیرد تا روابط دوکشور در همه زمینه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، علمی و فرهنگی پیشرفت کند. بنابراین بخش عمده کار سفیر، ایجاد ارتباط بین مقامات دو کشور است؛ اینکه مسوولین دو کشور از نزدیک با هم دیدار کنند و در راستای گسترش روابط با یکدیگر مذاکره داشته باشند. رومانی و ایران هم از این قاعده مستثنا نبودند. در دوره ماموریت اینجانب در رومانی، اولین سفر در سطح سران، از جانب مقام ریاست جمهوری کشورمان به رومانی صورت گرفت. سال 67، به دنبال مجموعه ای از گفت وگوها، از رییس جمهوری وقت برای بازدید از رومانی دعوت به عمل آمد و اسفند همان سال، سفر به رومانی در کنار سفر ایشان به یوگسلاوی، انجام شد. انجام این سفر، نقطه شروعی برای تلاش من در ایجاد ارتباط نزدیک در سطح مقامات عالیرتبه دو کشور شمرده می شود که سفر چائوشسکو به ایران نیز در همین چارچوب قابل بررسی است.

نقطه عطف این روابط آمدن چائوشسکو به ایران بود، این دعوت به خواست ایران بود یا رومانی؟
در عرف رفت وآمدهای دیپلماتیک مرسوم است که وقتی دیداری انجام می شود در همان دیدار، میهمان از میزبان دعوت می کند. دعوت از چائوشسکو هم در آن سفر مطابق عرف سیاسی، صورت گرفت. فاصله ای هم بین دو سفر نبود؛ از اسفند 67 تا آذر 68، یعنی تقریبا بعد از انتخاب آقای هاشمی به ریاست جمهوری، توسط فرستاده ویژه ای، چائوشسکو به شکل رسمی به ایران دعوت شد.

  فرستاده ویژه چه کسی بود؟
یکی از معاونان وزارت خارجه.

  پس دعوت برای سفر چائوشسکو از سوی شما انجام نشد؟
خیر؛ اما از آنجا که سفیر بنا به وظایف ذاتی خود، از چنین اقدامی استقبال می کند، بنده هم با جدیت به دنبال انجام این سفر بودم. سیر طبیعی این امور در حوزه سیاست خارجی اینطور است که روی موضوع دعوت از مقامات کشورها یا سفر مقامات ایران به دیگر کشورها، همیشه در وزارت خارجه طی برنامه تعریف شده ای روی میز کشور موردنظر، بررسی کارشناسی صورت می گیرد؛ البته دیدار روسای جمهور کشورها، در سطوح بالاتری هم بررسی می شود، بنابراین سفیر در این موارد به اندازه جایگاه خودش، نقش آفرین ا ست.
 

گفتید که وقتی آقای هاشمی سرکار آمدند از رییس جمهوری رومانی به وسیله فرستاده ویژه دعوت به عمل آوردند. تحلیل خود شما از این دعوت چه بود؟ چه چیزی باعث شد که این دعوت دوباره تجدید شود؟ چرا رومانی برای ایران جایگاه ویژه ای داشت؟
رابطه ایران و رومانی از قبل از انقلاب برقرار و گرم بود. بعد از انقلاب مخصوصا با شروع جنگ تحمیلی، ایران تحت فشارهای زیاد و تحریم هایی قرار داشت که کشور را به سوی انزوا می راند. مسوولین می کوشیدند که این فشارها را کاهش دهند؛ بنابراین طبیعی بود که آنها از هر فرصت مناسبی بهره ببرند تا سیاست منزوی سازی ایران را خنثی کنند. در آن زمان پیش بینی می شد که با توجه به پیشینه روابط رومانی با ایران، این کشور در آینده، روابطش را با جمهوری اسلامی بیشتر توسعه دهد. از سوی دیگر رومانی از پتانسیل های خوبی هم برخوردار بود و در صنایع سنگین دست بالایی داشت که می توانست برای جمهوری اسلامی مفید باشد. مثلا در کارخانه تراکتورسازی تبریز، قادر بودیم که از فناوری رومانی استفاده کنیم. موضع دولت رومانی در قبال جنگ عراق علیه ایران، موضع ضدایرانی نبود، بلکه در زمینه نظامی با ایران تعاملاتی هم داشت. این کشور در ارتباط با دانشجویان ایرانی نیز زمینه ارزان و آسانی برای تحصیل در رشته های پزشکی و مهندسی به حساب می آمد و ما تعداد قابل توجهی دانشجو در این کشور داشتیم. گذشته از اینها این برای نخستین بار بود که مقام اول یک کشور اروپایی، ولو از اروپای شرقی و رهبر حزب کمونیست، می خواست از ایران دیدن کند و این برای ایران تحت فشار انزوا و تحریم، مهم تلقی می شد.

  البته به نظر می رسد که این دو کشور در آن مقطع شباهت هایی در آرمان هایی مثل استکبارستیزی یا ضدیت با غرب و مخالفت با سرمایه داری داشتند؟
بله، در آن زمان یعنی دوران جنگ سرد، ما با کشوری مثل رومانی با اعتقادی کلاسیک به سوسیالیسم، در قبال سیاست های کلان غرب و آمریکا، موضع گیری های مشابهی داشتیم. رومانی جزو معدود کشورهایی بود که به جنبش های آزادیبخش اجازه داده بود تا در این کشور دفتر داشته باشند. از مهم ترین آنها، جنبش آزادیبخش فلسطین بود که نمایندگی فعالی داشت یا جنبش سوآپو و... . چائوشسکو حتی در مذاکرات قبل از انقلاب خود با شاه ایران، همواره منتقد غربی ها بوده و همه اینها برای گسترش روابط دو کشور بعد از انقلاب، زمینه های مشترک ایجاد می کرد.

  یکی از وظایف سفیر این است که باید اطلاعات درستی از کشوری که در آن مامور است به کشور مبدا بفرستد. در کشور بسته ای مثل رومانی اصولا ابزار شما برای دریافت اطلاعات چه بود؟ شما چقدر از فضای آن کشور اطلاعات داشتید؟
بله، فضای رومانی بسته بود و ارتباطات سفیر و اعضای سفارت با افراد مختلف در رومانی برای دولت آنجا کاملا حساسیت برانگیز بود. به علت فضای امنیتی، رسانه ها تحت کنترل شدید بودند. رادیو و تلویزیون هم ساعات محدودی برنامه پخش می کرد و اطلاعاتی هم که از این طریق به دست می آمد، خیلی تعیین کننده نبود. خود اعضای سفارت با رفت و آمد به برخی اجتماعات و محافل دیپلماتیک، اطلاعاتی کسب می کردند که به تناسب ماموریت فرهنگی، سیاسی و اقتصادیشان به صورت گزارش درمی آمد و توسط سفیر به تهران منعکس می شد. شخص سفیر هم از طریق حضور در مراسم و برنامه های جاری و تماس با مقامات و دیپلمات های مقیم، اطلاعاتی از آن کشور کسب می کرد.
 

این تماس ها و برخوردها، شما را به چه نتیجه ای درباره رومانی رسانده بود؟
ما می دانستیم که مردم در این کشور، از سیاست های سخت ریاضتی و از سانسور و اختناق بسیار ناراضی بودند. این مسایل هم به ایران منعکس شده بود. با این حال مجموعه اطلاعات کسب شده ما تا آستانه سفر چائوشسکو به ایران، مساله ای را که گویای شرایط غیرعادی به شکل خیزش یا آشفتگی سیاسی در رومانی باشد، به هیچ عنوان نشان نمی داد.

  آقای مهاجرانی که آن سال ها معاون آقای هاشمی بودند، سال های اخیر در جایی اشاره کردند که وقتی چائوشسکو در ایران بود، از رومانی تماسی با او گرفته می شود و به او خبر می دهند که در آنجا التهاباتی هست، اما او نمی پذیرد. در جریان این موضوع هستید؟
بله. در جریان سفر چائوشسکو به ایران و نه قبل از سفر او، در شهر مرزی «تیمی شوآرا»، جمعی با نیروهای دولتی درگیر می شوند و این قضیه، چند نفر کشته می دهد. کل اتفاقی که در این کشور و در غیبت چائوشسکو رخ داده بود در همین شهر و نه در هیچ کجای دیگر رومانی بود و او به این اتفاق هرگز به صورت یک جنبش نگاه نمی کرد.

مستندات نشان می دهد که چائوشسکو بعد از برگشتن از سفر به ایران، با این خیزش روبه رو می شود. به طورکلی این ماجرا چقدر طول کشید و چگونه بود؟
اول این را بگویم که وقتی ما لفظ خیزش را به کار می بریم، معنای خاصی را می رسانیم. چائوشسکو 28آذر 68 به ایران آمد؛ 30 آذر بعد از بروز ناآرامی در شهر «تیمی شوآرا» از ایران رفت و پنجم دی ماه اعدام شد، یعنی ماجرا، در شش روز اتفاق افتاد و با درنظرگرفتن دوروز اولیه سفر، کلا می شود هشت روز، آیا خیزش یا آنطور که بعضی گفتند انقلاب در یک هفته اتفاق می افتد؟!

پس شما معتقدید که چه اتفاقی در آنجا رخ داد؟
و اما چائوشسکو در ظرف دو روز بعد از بازگشت به رومانی فراخوانی داد که با مردم در یک جای عمومی شهر صحبت کند؛ قصدش هم محکومیت و جمع کردن ماجرا بود. همیشه هم اجتماعات فرمایشی را داشت و در سایه فضای امنیتی همه چیز به اصطلاح به خوبی و خوشی برگزار می شد، اما این بار حین سخنرانی، برخی شروع به هو کشیدن کردند، ولی این دفعه دیگر نیرویی برای بازدارندگی در کار نبود. سخنرانی ناتمام ماند و چائوشسکو هم بعد از خروج از جمع مردم دستگیر، به سرعت محاکمه و سریعا همراه همسرش اعدام شد. اینکه پشت صحنه دقیقا چه جریانی بود و چه هماهنگی هایی، هنوز چندان روشن نیست، اما مسلم است که ارتش رومانی در مقابل چائوشسکو قرار گرفت و با اینکه گارد ریاست جمهوری هم در برخوردهای نظامی مقاومت هایی کرد، ارتش با توان بیشتر کار نظام را یکسره کرد و البته با استقبال و شادی بدنه ناراضی جامعه هم روبه رو شد. از این جهت به نظر بنده سقوط چائوشسکو در اثر انقلاب نبود، بلکه ناشی از کودتای هماهنگ شده ای بود که توسط قوای نظامی صورت گرفت و واقع بینانه است که بگوییم که مردم خسته از ریاضت های اقتصادی و اختناق سیاسی هم از آن حمایت گسترده کردند، البته بعد از اطمینان از حذف چائوشسکو.

روابط رومانی و اتحادجماهیرشوروی چطور بود؟
آن دوره مصادف بود با رهبری میخاییل گورباچف در شوروی که با «گلاس نوست» و «پروستریکا» رویکرد جدیدی را در شوروی برای اداره امور داخلی و خارجی ایجاد کرده بود. این رویکرد نگاهی انتقادی به شیوه های ایدئولوژیک و غیر دموکراتیک اعمال شده در این کشور و اقمار شوروی داشت و نسبت به آمریکا و غرب از نگاه تقابلی کمتر و دیدگاه تعاملی بیشتر برخوردار بود. شوروی در آن زمان تلاش می کرد که همه کشورهای اردوگاه سوسیالیستی را در اتخاذ این رویکرد تازه، متقاعد و همراه کند. چائوشسکو از نادر رهبران در اروپای شرقی بود که در برابر این فشار شوروی و پذیرش نگاه جدید، مقاومت می کرد و راه طی شده خود را در رومانی با جدیت باور داشت. رومانی اگرچه به علت اختناق و الگوی ریاضتی بسیار کنترل شده، در همان نگاه اول، جامعه ای دلمرده به نظر می آمد، اما به لحاظ اقتصادی، صنعتی، علمی و دانشگاهی، فرهنگی و ورزشی به میزان قابل توجهی، آباد و سرپا بود. چائوشسکو در آخرین سال حکومت خود توانسته بود دیون رومانی را به بانک جهانی تسویه کند و حتی قول داده بود که از آن به بعد، برنامه های ریاضتی را برای مردم سبک تر خواهد کرد. این مسایل موجب می شد تا چائوشسکو زیربار فشار گورباچف برای پذیرش نگاهی تازه نرود. بالطبع این موضع او می توانست مخالفانی در داخل و خارج رومانی داشته باشد. گفتنی است که چائوشسکو پیش از سفر به ایران به شوروی سفر کرده بود و ظاهرا با دولت تجدیدنظرطلب این کشور هم به توافق مطلوب دست نیافته بود. چنین به نظر می رسد که سفر او به ایران، بهترین فرصت را برای براندازی وی فراهم کرد. واکنش کانون های قدرت جهانی به سقوط حکومت رومانی و اعدام سریع چائوشسکو و همسرش، این نکته را به ذهن متبادر می کرد که برای حذف چائوشسکو، نوعی توافق بین شرق و غرب، به وجود آمده بود.

پس شما معتقدید که این اتفاق اصلا قابل پیش بینی نبود؟
اگر بود، حتم بدانید که او اصلا از کشور خارج نمی شد یا اگر خارج شده بود، شاید دیگر باز نمی گشت. دولت چائوشسکو یک سیستم امنیتی شبیه «کاگ ب» داشت که اگر احتمال چنین رویدادی را می دادند قطعا نمی گذاشتند که رخ بدهد. چائوشسکو پیش از سفر به ایران، به شوروی رفته بود، پس چرا کسی به دولت شوروی و سفارت این کشور در رومانی خرده نمی گیرد که چرا خیزش مردمی رومانی را درک نکرده بودند؟! به هر تقدیر این پرسش می ماند که کودتایی را که دستگاه اطلاعاتی چائوشسکو کشف نکرده بود تا آن را سرکوب کند یا برای کنترل اوضاع، حداقل مانع سفر رهبر کشور بشود، آیا قرار بود دولت ما یا سفارت و سفیر کشف کند؟!

در آن مدت شما ایران بودید؟
بله. من از اندکی پیش از انجام آن سفر برای هماهنگی های لازم به تهران آمده بودم.

  پس ماجرای اینکه شما برای ادای توضیح به تهران فراخوانده شدید، چه بود؟
اصلا چنین چیزی نبود.

خوب، واقعیت برخورد با شما و این اتفاق چه بود؟
واقعیت این بود که در پی سرنگونی نظام در رومانی، ما ناخواسته با شرایط ناراحت کننده و حساسی رو به رو شدیم. طبعا همه نگاه ها متوجه کارگزاران سیاست خارجی شد. در این مواقع هم گاه از سوی بعضی افراد، با انگیزه رقابت های جناحی، تصفیه حساب یا هر چیز دیگری واکنش های خاصی بروز می کند. فشارها به وزارت خارجه هم زیاد شد. مثلا یکی از نمایندگان مجلس، در نطقی احساسی که معلوم نیست مبتنی بر کدام منبع خبری، ادعا کرد: ملت رومانی 70هزار شهید برای انقلابش داده است، از کودک هفت ماهه تا پیرمرد 70ساله!
  در ابتدا، وزیر امورخارجه در جمع دانشجویان دانشگاه تهران در پاسخ به سوال دانشجویی که از چگونگی سفر چائوشسکو پرسید، گفت: «مقدمات از قبل مهیا شده بود و تا قبل از آن، رویداد خاصی در رومانی رخ نداده بود، بنابراین سفر انجام شد.» به هرحال بعد از اعلام عزل، نمایندگان، وزیرخارجه را برای پاسخ به سوال مربوطه به مجلس احضار کردند. در مجلس وقتی وزیر به توجیه سفر از نگاه وزارت خارجه پرداخت، در تناقض ایجادشده، آقای عبدالواحد موسوی لاری سوال کرد که: اگر شما می گویید سفر با توجه به شرایط زمانی بررسی شده و درست بوده، پس برکناری سفیر چه معنایی داشت؟ پاسخ آقای وزیر بسیار قابل تامل است، می گوید: «برکناری سفیر اصلا در ارتباط با سفر نبوده، بلکه به علت برخی اظهاراتی بوده که ایشان برخلاف شوون دیپلماتیک در طول سفر اظهار کرده است!!»

اما وزارت خارجه دقیقا اعلام کرده بود که چون آقای محمد جمشیدی گوهری سفیر ایران در رومانی پیش از سفر چائوشسکو، گزارش جامعی از اوضاع این کشور ارایه نکرده، از کار برکنار شد.
این حرف گفته شد، هنوز هم بعضی از رسانه ها و سایت ها تکرار می کنند، ولی من هرگز عزل یا از کار برکنار یا توبیخ نشدم.

  پس موضوع چه بود؟
بنده اواخر سال 62 به عنوان کاردار سفارت ایران در هند به این کشور اعزام شدم. اواسط سال 64 در ادامه دوره ماموریت در سمت نفر دوم سفارت، به لیبی رفتم و اوایل سال 66 نیز با سمت سفیر راهی رومانی شدم. دوره ماموریت سفر معمولا چهارسال است که گاه تا شش سال طول می کشد، بنابراین در سال 68 بنده به لحاظ طول دوره ماموریت، تقریبا به سقف دوره رسیده بودم و هر لحظه در انتظار اعلام پایان ماموریت از مرکز بودم. این رویداد فرصت را برای دریافت سریع تر حکم پایان ماموریت بنده مهیا کرد چراکه می شد یک آگهی تبلیغاتی هم به رسانه های عمومی داد و فشارها را از روی وزارت خارجه و دولت برداشت!

در حکمی که بعد از سقوط چائوشسکو به شما داده شد، از چه عبارت یا جمله ای برای پایان خدمت شما استفاده شده بود؟
حکم بنده، یک حکم عادی اداری برای پایان ماموریت بود، البته در این مواقع این عبارت را درج می کنند که مثلا ضمن تشکر از خدمات جنابعالی ماموریت شما... که در حکم اینجانب این عبارت مرسوم حذف شده بود، لابد برای تنبیه و تنبه!
 

بعد از سقوط چائوشسکو عملا چه اتفاقی در ارتباط شما و وزارت خارجه رخ داد؟
بعد از خروج چائوشسکو از ایران، من به بلگراد رفتم برای شرکت در نشستی که وزارت خارجه برای سفرای خود در کشورهای بلوک شرق، برگزار کرده بود. من در بلگراد بودم که چائوشسکو و همسرش اعدام شدند و از طریق یک تماس با ایران متوجه شدم که اطلاعیه ای از رادیو وتلویزیون درباره برکناری من پخش شده است. همان جا هم حکم پایان ماموریتم را به روالی که گفتم از طریق تلکس سفارت ایران در بلگراد دریافت کردم.

  برایتان عجیب بود یا حدسش را می زدید؟
چون با پخش اطلاعیه کذا همزمان شده بود و روزنامه تهران تایمز منتسب به وزارت خارجه هم با عکس و خبر، برکناری مرا منتشر کرده بود، خیلی تعجب نکردم. پایان ماموریت امری بود که دیر یا زود حتما انجام می شد اما اینکه من حس کنم برکنار می شوم، نه! چون در ارتباط با این سفر، تقصیری را متوجه خودم نمی دانستم.
 

پس این حکم به نظر شما ناعادلانه بود؟
نفس حکم پایان ماموریت من امری عادی بود، نحوه برخورد با این قضیه غیرعادی بود، ناعادلانه بودنش درمورد بنده هم می تواند قابل اغماض باشد، مهم تر این است که وزارت خارجه و کشور هم از این برخورد، حیثیتی کسب نکرد، بلکه لطمه هم دید. می توان گفت این مساله، بد مدیریت شد، هم از سوی بعضی نمایندگان مجلس و هم از سوی وزارت خارجه در حالی که این اتفاقات در دنیا بی سابقه نبوده و لزومی هم نداشت که ما با دستپاچگی حرکت غیرمدبرانه ای را انجام دهیم که سودی هم برای کشور نداشته باشد.

  از بلگراد مستقیم بازگشتید به ایران؟
نه. من برای تحویل پست و همراهی خانواده که آن زمان هنوز در رومانی بودند از بلگراد به رومانی رفتم. جالب است که در طول این چند روز که در رومانی بودم، هیچ گونه برخورد یا بی احترامی ای از ناحیه هیچ مقامی از دولت جدید رومانی ندیدم بلکه با کمال تعجب از وزارت تجارت خارجی رومانی تماس گرفتند که جناب سفیر آیا ما می توانیم با شما دیداری داشته باشیم، سوال کردم برای چی؟ گفتند برای گفت وگو درباره گسترش روابط دو کشور. من پاسخ دادم که در حال حاضر مسوولیتی ندارم و شما می توانید با کاردار سفارت گفت وگو کنید.
  اما گویا در دادگاه یکی از دادستان ها به چائوشسکو می گوید که بهتر بود «همان ایران می ماندی» گویا خیلی نگاه مثبتی هم به ایران نداشتند؟
نگاه مثبت و منفی فلان دادستان در دادگاهی که عجولانه، حتی نمایشی تشکیل شده بود، برای ما چقدر می تواند تعیین کننده باشد!
 

در سال های بعد با آقای ولایتی دیداری داشتید؟

به طور خاص و درمورد قضیه رومانی هیچ وقت دیداری با آقای ولایتی نداشتم؛ ملاقات اداری و کاری لزوما بوده و پیش آمد که در فرصت هایی ایشان به نوعی حالت دلجویی گرفتند.

  اگر جای آقای ولایتی بودید، اتفاقی که درمورد شما رخ داد را چطور مدیریت می کردید؟
درمورد اصل سفر و تشریح اوضاع سیاسی در رومانی، بر سر همان موضعی که در دانشگاه تهران در پاسخ به سوال دانشجویان گفته شد، می ماندم. طبعا بعد لزومی هم به اعلام هیچ امر خلاف واقعی نبود.  به هر حال مساله را نباید شخصی کرد. بخشی از اشتباه کاری ها، ناشی از جوانی و نپختگی های عمومی ما در مدیریت ها در سال های گذشته بوده که گاه هزینه های سنگینی هم به کسانی تحمیل کرده و آن سهمی که به بنده رسیده به نسبت مهم نیست و قابل چشم پوشی است. بازگویی این تجربه ها اگر به پختگی بیشتر ما، هر که هستیم و هر کجا که باشیم کمک کند، ارزش دارد و امیدوارم که چنین باشد.