اولویت های ظریف در وزارت خارجه چیست؟

 علیرضا شمس لاهیجانی*

دیپلماسی ایرانی: حضور محمد جواد ظریف در راس وزارت امور خارجه در زمانی که جمهوری اسلامی ایران با مجموعه ای از تهدیدات پیچیده و مشکل در جهان روبروست، نقطه امیدی برای علاقه مندان به عزت ایران اسلامی است چرا که وی شایسته ترین انتخاب ممکن برای این پست بود. در طول دوران منتهی به معرفی کابینه و جلسات رای اعتماد مجلس، بارها و بارها در وصف شخصیت انسانی، علمی و حرفه ای دکتر ظریف سخن گفته شده اما مسیر پیچیده و حوزه های مسئولیتی متعدد نیازمند توجه وی، کمتر مورد بررسی قرار گرفته است.

برای اولین بار در تاریخ جمهوری اسلامی ایران است که یک دولت با شعار مشخص در سیاست خارجی، و رئیس دولت و وزیر امور خارجه ای با آشنایی گسترده و تخصص اثبات شده در این حوزه قدرت را تحویل گرفته اند. اصول اساسی مشخص اما راه پیش رو ناهموار و پردردسر است. انتظارات، به جا و نابجا، از حسن روحانی و محمدجواد ظریف در حوزه سیاست خارجی به شدت بالا بوده، نکته ای که شاید برای آنان مشکل ساز گردد. کاهش فشارهای بین المللی، افزایش تعاملات با جهان و حضور قدرتمند در عرصه جهانی بنابر عزت، حکمت و مصلحت جمهوری اسلامی ایران از جمله انتظارات اساسی از دولت یازدهم است.

تاکید ریاست جمهور بر درهم تنیدگی اقتصاد ملت با سیاست خارجی دولت و تحویل ضمنی کلید حل مشکلات به دکتر ظریف، توجهات بیشتری را به وزیر امور خارجه جلب می کند. وزیری که تا پیش از آن، به طرز غیرمعمولی مورد توجه افکار عمومی قرار گرفته بود و جو غالب آن حمایت و انتظار از وی برای حل مشکلات بود. شاید اولین حوزه مسئولیتی وزیر امور خارجه کاهش انتظارات افکار عمومی، و هم چنین طرف های مقابل در عرصه دیپلماسی با تبیین واقع بینانه شرایط و منافع ملی ایران است. همان گونه که افکار عمومی داخلی متوجه کلیدداری روحانی بوسیله ظریف شده اند، مبرهن است طرف های مذاکره، رقبا و همسایگان ایران نیز از نقش کلیدی ظریف در دولت روحانی مطلع هستند.

مسئله هسته ای و موضوعات مرتبط با آن (مانند تحریم ها)، سوریه، مصر، جنبش عدم تعهد، رابطه با همسایگان، رابطه با اروپا، مسئله ارتباط با آمریکا، گسترش ارتباطات و تعاملات در کنار امر مهم حراست از منافع ملی در هماهنگی با مسئولان و نهادهای ذیربط و در نهایت امور مدیریتی وزارت امور خارجه، کلیت مسئولیت سنگین ظریف را نشان می دهد.

باید توجه داشت که شایستگی ها و توانایی های فردی دکتر ظریف، و عیار متفاوت دیپلماسی وی، تنها حلال مشکلات و تسهیل کننده انجام مسئولیت ها نیستند. انتصابات ایشان در دستگاه دیپلماسی کشور فارغ از فشارها و معادلات مرسوم و در عین حال توانایی اصلاح ساختار وزارت امور خارجه از جمله مولفه هایی است که می تواند در تعیین میزان موفقیت دکتر ظریف اثرگذار باشد. آشنایان به سازوکار وزارت امور خارجه نیک واقفند که با وجود تلاش های متعدد، این دستگاه هنوز با یک نظام ایده آل هماهنگ مبتنی بر کار کارشناسی همه جانبه و واقع نگر به دور از موانع اداری مرسوم به دور است.

در حوزه کار کارشناسی، تجربه و زمینه وزیر امور خارجه در پیشبرد و نهادینه سازی آن موثر خواهد بود. نظام مند و نهادینه کردن بررسی ها و کارهای کارشناسی در داخل وزارت امور خارجه و به طبع آن در سطح دستگاه های تصمیم  گیر و تصمیم ساز در عرصه دیپلماسی یکی از مهم ترین مسئولیت های دکتر ظریف خواهد بود که با این اقدام می تواند از دوری بدنه کارشناسی وزارت امور خارجه از تحولات و تهوعات سیاسی و استمرار صیانت از منافع ملی در دراز مدت، حتی مدت ها پس از دوران وزارتش، اطمینان حاصل نماید.

طراحی سازوکاری هماهنگ برای تبیین مواضع یکسان جمهوری اسلامی ایران در افکار عمومی با هدف «داشتن یک سیاست خارجی واحد» و شنیده شدن یک صدای متحد از داخل نیز از جمله مسائلی است که می تواند با تقویت بدنه کارشناسی وزارت امور خارجه و هماهنگی با دیگر دستگاه ها و طراحی مناسب، از هزینه سازی ها و ناهماهنگی های عرصه دیپلماسی جلوگیری کند.

هم تراز با کار کارشناسی درون وزارت امور خارجه، دکتر ظریف می بایست توجه خود را به نهادهای مطالعاتی و پژوهشی در مراکز علمی سرتاسر کشور جلب نماید تا با استفاده از تمامی توان علمی کشور، نگاهی تازه به عرصه دیپلماسی را مطرح نمود و گاه از تجربیات چهره های علمی با اعتبار بین المللی در پیشبرد امور دیپلماسی و هم چنین امور داخلی وزارت امور خارجه بهره جست. متخصصان و آگاهان مطلع هستند که نهادهای مطالعاتی، یکی از ابزارهای موثر پیشبرد اهداف و منافع و یکی از مولفه های «قدرت گفتمانی» هستند. البته همان طور که گفته شد، نهادهای مطالعاتی می توانند در امور اداری وزارت امور خارجه نیز مورد استفاده قرار گیرند. به عنوان مثال، تجدیدنظر در شیوه تصمیم گیری و تصمیم سازی در وزارت امور خارجه، اداره آن و سفارت خانه ها، روند انتصابات و امثالهم با شناخت نقاط قوت و ضعف برای ارتقاء توان راهبردی این نهاد کلیدی کشور به هیئتی متشکل از چهره های علمی و حرفه ای و یا یک نهاد مطالعاتی سپرده شود.

باید توجه داشت که توان بالقوه و بالفعل نسل جوان کشور نیز می تواند برای وزارت امور خارجه مفید باشد. استفاده از گنجینه عظیم نخبگان و دانشجویان داخل و خارج از کشور در تبیین منافع جمهوری اسلامی ایران و افزایش تبادلات فرهنگی، به کار گیری نیروهای علاقمند به خدمت و هم چنین تبیین کار وزارت امور خارجه در سرتاسر کشور و مدارس و دانشگاه و جذب استعدادها، برقراری ارتباط، تبادل و تعامل با نسل جوان کشورهای دیگر و به طور کلی اتخاذ دیپلماسی جوانان می تواند اقدام نوینی در وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران باشد.

 توجه به مولفه های ذکر شده در فوق در کنار شاخصه ها و صلاحیت های شخص وزیر امور خارجه، وی را از یک وزیر امور خارجه عادی به یک وزیر امور خارجه برجسته و موثر تبدیل می کند و می تواند جان تازه ای به دیپلماسی ایران بدمد، اما شاید بتوان گفت یکی از رموز ماندگاری محمد جواد ظریف به عنوان وزیر، تبیین راهبرد کلان کشور بر اساس اسنادبالادستی و تدابیر مقام معظم رهبری در چارچوب راهبرد کلی نظام و نگرش کلان نسبت به وضعیت جهانی و تبیین نتیجه دلخواه است. این مهم، نیازمند دوری از سیاست خارجی واکنشی و اتخاذ سیاست خارجی فعال است. صرف پرهیز از انجام اقدامات دولت گذشته، دیپلماسی نیست. بلکه سیاست خارجی باید بر اساس کارهایی که انجام خواهد گرفت تعریف شود و نه فقط کارهایی که انجام نخواهد گرفت.

سیاست خارجی فعال تنها از راه برخورداری از یک نگرش کلان و هدف مشخص برای تثبیت قدرت امکان پذیر است. در عصر رسانه و اطلاعات، قدرت تا حدی منوط به قدرت نگرش ها و ایده ها است که البته جمهوری اسلامی ایران از یک قدرت گفتمانی کم نظیر و متفاوت برخوردار است. چنین نگرش کلانی باعث می شود که تدابیر و اقدامات نظام در برهه ها و رویدادهای مختلف، یک مجموعه واحد و مرتبط و نه جزیره های جدا از هم را تشکیل دهد که می تواند نمایان گر یک دیپلماسی هدفمند و منسجم باشد. چنین رویکردی می تواند رهبریت جمهوری اسلامی ایران نه تنها به عنوان یک قدرت گفتمانی، بلکه به عنوان یک قدرت همه جانبه در منطقه و یک عضو مهم و تاثیرگذار جامعه جهانی را احیاء و ماندگار نماید.

تمامی نکاتی که به صورت گذرا در این نوشتار بررسی شد، در کنار مسائل پیدا و پنهان سیاست ورزی، دیپلماسی و روابط بین الملل، شمایی کلی از ماموریت سخت پیش روی آقای وزیر را نشان می دهد. اما تسکین دهنده دغدغه علاقه مندان و آگاهان به این عرصه این است که محمد جواد ظریف، دیپلماسی و رمز ماندگاری را به خوبی می داند و بارها امتحان پس داده است.

*کارشناس ارشد روابط بین الملل از مدرسه اقتصاد، علوم سیاسی و اجتماعی لندن (LSE)