لزوم ترجیح منافع ژئواستراتژیک بر یارگیری های ایدئولوژیک

دیپلماسی ایرانی: با تقویت گفتمان اعتدال در دوران روحانی، "عمل گرایی" در سیاست منطقه ای ایران تقویت می شود. این تحول برداشت "تهدید متقابل" بین ایران و عربستان را که بیشتر ناشی از سیاست های دو کشور در واکنش به تحولات منطقه ای است کم رنگ کرده و متعاقباً منجر به تقویت روابط دو کشور می شود.

برخی از تحلیلگران مسائل منطقه ای معتقدند که تقویت روابط ایران و عربستان به دلیل وجود شکاف های قومی شیعه - سنی و همچنین تضادهای ژئواستراتژیک برای مهار نقش منطقه ای یکدیگر کار آسانی نیست. اما واقعیت این است که ایران و عربستان در روابط دوجانبه با هم تضاد قومی یا ژئواستراتژیک چندانی ندارند. بلکه نزاع آنها در این حوزه ها بیشتر در واکنش به تحولات منطقه ای است. یعنی هر موقع منطقه در بحران بوده مثل بحران عراق از سال 2003 و اخیرا بحران سوریه و تحولات مصر، تنش بین دو کشور بیشتر شده و برعکس هر موقع منطقه در آرامش نسبی بسر برده، مثل اواخر دهه 1990، روابط دو کشور تقویت شده است.

حضور بازیگر خارجی مثل آمریکا در تحولات منطقه ای بر این حس تهدید بین ایران و عربستان می افزاید. سیاست های سیاسی - امنیتی آمریکا در منطقه این دو بازیگر را در برابر هم قرار می دهد. دخالت آمریکا در بحران عراق زمینه های افزایش تنش بین ایران و عربستان سعودی را در قالب رقابت های شیعه - سنی برای مهار تهدید یکدیگر و افزایش نقش منطقه ای فراهم کرد. سعودیها همچنان آمریکا را مقصر می دانند که با فراهم کردن زمینه های سقوط صدام جریان شیعی نزدیک به ایران را در عراق روی کار آورد و زمینه را به اصطلاح برای تقویت نقش هژمونیک ایران در منطقه فراهم کرد.

یکی از دلایل اصلی در تیرگی روابط ایران و عربستان برداشت هویتی ناشی از "تهدید متقابل" در نتیجه نزدیکی با آمریکا است. ایران، حکومت سعودی را تسهیل کننده حضور سیاسی-امنیتی آمریکا در منطقه، همکاری فعال آن در اعمال تحریم های اقتصادی علیه ایران به ویژه در زمینه جایگزینی نفت ایران در بازارهای بین المللی  و بطور کلی همکاری برای تضعیف نقش منطقه ای ایران می بیند. عربستان سعودی هم حضور فعال ایران در مسائل منطقه ای به خصوص مسائل عربی را در قالب یک تهدید ایدئولوژیک-امنیتی می بیند که با جنبه هژمونیک و  ناسیونالیستی ترکیب شده است. بر این مبنا، نزدیکی ایران و آمریکا از جمله همکاری نانوشته و توافق آنها بر تداوم دولت شیعی مالکی در عراق یا امکان به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته ای بین دو کشور، به طور سنتی موجب هراس حاکمان سعودی می شود.

ایران و عربستان دو بازیگر کلیدی در منطقه هستند که هم از لحاظ "ثقل جغرافیایی"  و هم از لحاظ "اصول هویتی" به ایفای نقش در منطقه می پردازند. از لحاظ جغرافیایی این دو کشور همزمان در بر مسائل سیاسی-امنیتی در زیر سیستم های خلیج فارس، شبه جزیره عربستان، شامات و شمال آفریقا و مصر تاثیرگذار هستند. از لحاظ هویتی با اتصال اصول و ارزش های خود به مسائل منطقه ای به خصوص هدایت جریان های ایدئولوژیک شیعی و سنی به ایفای نقش می پردازند. این دو بازیگر نقطه تامین منافع خود را در بهم پیوستگی این دو جنبه از سیاست منطقه ای خود می دانند.

از زمان بروز انقلاب اسلامی، روابط منطقه ای ایران و عربستان سعودی تحت تأثیر افزایش یا کاهش در درجه و میزان استفاده از این دو اصل در معادلات منطقه ای بوده است. تکیه بیشتر بر تامین منافع ژئواستراتژیک و مفاهیمی همچون ثبات منطقه ای، عدم حضور خارجی ها، مهار افراط گرایی و غیره منجر به تقویت روابط دو جانبه ایران و عربستان شده است. برعکس، تکیه بر جنبه ایدئولوژیک و ارزشی سیاست خارجی  مثلا حمایت از گروههای شیعی و سنی در لبنان، عراق، و غیره روابط این دو کشور را تضعیف کرده است.

با حضور روحانی و تقویت عمل گرایی در سیاست خارجی ایران، تمرکز بر اصل تامین منافع ژئواستراتژیک و تقویت گفتمان توسعه ای و همکاری در جهت گیری سیاست خارجی ایران تقویت می شود. از لحاظ سیاست گذاری ایران بیشتر متمرکز به مسائل داخلی از جمله تقویت انسجام ملی و تعادل بین نیروهای سیاسی، بهبود وضعیت اقتصادی و تقویت روابط بین المللی خود می شود. برای تقویت این اهداف،  ایران از یک سیاست خارجی تعاملی در منطقه به خصوص با عربستان پیروی خواهد کرد. این تحول  برداشت تهدید متقابل که اکنون بین دو کشور وجود دارد را کم رنگ می کند.

ایران و عربستان بطور طبیعی  خواهان تشدید رقابت قومی یا ژئو استراتژیک با یکدیگر  در مسائل منطقه ای نیست. چون کاملا آگاه هستند که این رقابت ها نهایتا جنبه ابزاری و سیاسی پیدا کرده و تنها انرژی دو طرف را می گیرد. نتیجه آن بی ثباتی بیشتر و رشد جریان های افراطی در منطقه یا افزایش نقش بازیگران رقیب همچون قطر و ترکیه در مثلا بحران سوریه است که مطلوب دو طرف نیست.

اوج گیری رقابت های شیعه - سنی بعد از تحولات بهار عربی به ضرر هر دو کشور بوده است. برای عربستان این تحول خطر سرایت به مناطق شرقی شیعه نشین این کشور را در پی دارد. برای ایران نیز روند ادامه این جریان به سیاست آن برای ایجاد وحدت در جهان اسلام ضربه می زند. سیاست های بازیگرانی مثل ترکیه و قطر در بحران سوریه نیز که تا حدودی تحت تاثیر سیاست های آمریکا و غرب در منطقه است نیز زنگ خطری برای کاهش نقش منطقه ای این دو کشور بوده بطوریکه آنها قدم هایی هر چند اندک برای همکاری در این زمینه برداشته اند.

حضور روحانی و تقویت عمل گرایی در سیاست خارجی ایران سبب می شود تا بر جنبه دو جانبه و تأمین منافع ژئواستراتژیک دو طرف تأکید شده و همزمان از جنبه ارزشی و برداشت های تهدید مقابل که بیشتر از از ناحیه تحولات منطقه ای است کاسته شود. البته این بدان معنا نیست که سیاست منطقه ای دو کشور ایدئولوژی زدایی می شود. چون اهمیت نقش منطقه ای این کشورها بهرحال بر جنبه ایدئولوژیک سیاست خارجی آنها نیز نهفته است. اما در شرایط جدید  دو طرف احتمالا سعی خواهند کرد که اصول ارزشی را در برابر یکدیگر و در سیاست منطقه ای خود کنترل کنند.

در زمان احمدی نژاد، علی رغم تلاش های متعدد ایران برای نزدیکی به عربستان سعودی، به دلیل وجود بحران های متعدد در منطقه و به تبع حضور پررنگ ایدئولوژیک ایران در مسائل منطقه ای برای پیشگیری از تهدیدات آمریکا و اسرائیل از طریق تقویت ائتلاف ها با گروههای دوست شیعی در عراق و با حزب الله بود، حس تهدید عربستان از ایران از ناحیه منطقه افزایش یافت. اما اکنون با گفتمان اعتدال روحانی در سیاست خارجی فرصتی برای هر دو کشور پدید آمده تا به تقویت روابط دوجانبه بپردازد. ارسال پیام تبریک از سوی پادشاه سعودی حرکت مثبتی بود که نشانگر امید این کشور به بازتعریف روابط با ایران در منطقه است.

تکیه بر منافع مشترک ژئوپلتیک دوجانبه از جمله همکاری امنیتی در خلیج فارس، همکاری در زمینه انرژی صلح آمیز هسته ای، مبارزه با تروریسم و افراط گرایی و غیره در حوزه خلیج فارس می تواند ایران و عربستان را از تصور تهدید متقابل در خاورمیانه بزرگتر خارج کند. این تحول خود می تواند نقطه خوبی برای همکاری دو کشور در مسائل منطقه ای از جمله دستیابی به یک راه حل بینابینی و سیاسی برای حل بحران سوریه یا حتی همکاری برای حل بحران سیاسی فعلی در مصر باشد.

* نسخه انگلیسی این مطلب به صورت همزمان در وبسایت المانیتور منتشر شده است.

انتشار اولیه: یکشنبه 30 تیر 1392/ بازانتشار: سه شنبه 1 مرداد 1392