آزادی بیان و محدودیت های آن

دیپلماسی ایرانی: اعتراضاتی که از انتشار یک فیلم اهانت آمیز در مورد پیامبر اسلام (ص) در امریکا آغاز شده بود، هنوز ادامه دارد. آتش خشم مسلمانان هنگامی شعله ور تر شد که یک نشریه فرانسوی نیز کاریکاتوری موهن در ارتباط با پیامبر صلح و دوستی، حضرت محمد (ص) چاپ کرد. با این حال دولت های غربی که به بهانه رعایت حق آزادی بیان جلوی انتشار چنین مطالبی را نگرفته اند، با اعتراضات مسلمانان برخورد کرده اند و در برخی موارد اعتراض را ممنوع دانسته اند. دیپلماسی ایرانی این موضوع را در گفت و گو با دکتر رضا اسلامی، استاد دانشگاه و حقوقدان بررسی کرده است:

آیا حقوقی که به عنوان حقوق بشر مطرح می شوند، مطلق هستند؟

در حقوق بشر دو دسته حقوق وجود دارد؛ اول حقوقی که مطلق هستند و انسان ها بدون هیچ شرطی از این حقوق برخوردار هستند. مانند حق بر منع شکنجه، در هیچ شرایطی این حق استثنا بردار نیست و نباید محدودیتی بر آن اعمال شود. این حق برای انسان به طور مطلق در نظر گرفته شده است. دسته دوم حقوقی هستند که مطلق نیستند. آزادی ها مطلق نیستند. اصلا کلمه آزادی که به معنای مانع نداشتن و محدود نبودن یک آزادی خاص است، وقتی در جامعه معنادار است که دولت حضور دارد و نظم و تنظیم بهره مندی از این آزادی ها را بر عهده دارد. لذا آزادی ها مطلق نیستند و محدودیت دارند. آزادی بیان هم یکی از همین آزادی ها است که اگر چه بسیار مهم است اما محدودیت هایی دارد.

چه محدودیت هایی برای حق آزادی بیان وجود دارد؟

در پاسخ به این سوال باید دو مسئله را در نظر گرفت؛ مسئله اول اهمیت آزادی بیان است. آزادی بیان، آزادی بسیار مهمی است و می توان گفت که سنگ بنای دموکراسی و تحقق بسیاری از حقوق و آزادی ها است. به همین دلیل در بسیاری از جوامع آزادی بیان نقش اساسی و پایه ای در تحقق دموکراسی ایفا می کند. به خاطر این که تحقق بسیاری از آزادی ها به داشتن آزادی بیان بر می گردد. حقوقی مانند آزادی مطبوعات، آزادی مذهب، آزادی سخن، آزادی اجتماعات و تشکیلات، ریشه در آزادی بیان دارند. از طرف دیگر آزادی بیان توان مطالبه شهروندی و توانمندی شهروندان را هم به دنبال دارد. بنابراین آزادی بیان بسیار مهم است و نباید آن را دست کم بگیریم.

اما مسئله دوم این است که آزادی بیان مطلق نیست، محدودیت هایی دارد که در اسناد حقوق بشری و بین المللی به این محدودیت ها اشاره شده است. محدودیت های قابل قبول آزادی بیان چند مورد را در بر می گیرد از جمله امنیت ملی، امنیت عمومی، نظم عمومی، اخلاق و بهداشت عمومی و نیز حقوق و آزادی های دیگران. یعنی آزادی بیان با تمام اهمیتی که دارد نباید این محدودیت ها را نقض کند. بنابراین اگر بیان افراد به یکی از این حقوق و آزادی های دیگران آسیب وارد کند، محدودیت قابل قبول است و در واقع آن آزادی بیان مورد احترام و مورد حمایت نیست.

در اسناد حقوق بشری ماده ای مبنی بر احترام به آزادی ادیان و عقاید دیگران نیز وجود دارد. جمع آزادی بیان و احترام به عقاید دیگران چگونه صورت می گیرد و آیا قاعده ای در این زمینه وجود دارد؟

همان طور که اشاره شد، آزادی بیان نباید حقوق و آزادی های دیگران را نقض کند. بیان ما نباید به گونه ای باشد که حقوق و آزادی های دیگران را سلب کند. یکی از آزادی های دیگران آزادی مذهب است. یعنی بیان ما نباید مانع بهره مندی دیگران از مذهب مورد نظر آن ها شود و افراد باید بتوانند آزادانه به مذهب خود عمل کنند.

اما نکته ای که به نظر می رسد بیشتر به این مسئله مربوط است، بحث احترام به مذهب دیگران و عدم توهین به اعتقادات دیگران است. همان طور که اشاره شد یکی از محدودیت های قابل قبول آزادی بیان، رعایت حقوق و آزادی های دیگران است و در همین چارچوب می توان بحث توهین به اعتقادات دیگران را هم در نظر گرفت. البته این غیر از مقدسات است. در اسناد بین المللی واژه مقدسات مورد استفاده قرار نگرفته است. چون واژه مقدسات، واژه مبهمی است و هر چیزی ممکن است برای هر کسی مقدس باشد. اما توهین نکردن به عقاید و شخصیت و شان و منزلت افراد که می تواند به اعتقادات آن ها نیز مربوط باشد، از محدودیت های آزادی بیان است. در واقع آزادی بیان این حق را به کسی نمی دهد که به شخصیت دیگران توهین کند. این توهین نکردن به شخصیت دیگران، شامل توهین نکردن به اعتقادات دیگران نیز هست. باید در نظر داشته باشیم که نقد و بحث علمی و حتی رد علمی، توهین محسوب نمی شود. توهین به معنای بی احترامی کردن، تحقیر کردن و بی اعتنایی به اعتقادات دیگران است. لذا آزادی بیان به معنای توهین به اعتقادات دیگران نیست.

دولت های غربی در مواجهه با موج اعتراضات مسلمانان، با استناد به بحث آزادی بیان، مبنایی برای اعتراضات قائل نیستند. این اعتراضات نمودی از آزادی بیان نیست؟

اعتراض کاملا منطقی است. یعنی افراد می توانند در صورتی که به شخصیت و اعتقاداتشان توهین شده باشد، نسبت به این توهین اعتراض کنند. اعتراض حق طبیعی افراد است و خود از مصادیق آزادی بیان است. اما باید در نظر داشت که این اعتراض باید به شکل ها و شیوه ها و طرق مدنی انجام شود. از جمله طرق مدنی می توان به اعتراضات کتبی، تحصن، تجمع اشاره کرد. علاوه بر این اعتراضات باید متناسب با نقض حقوق باشد. اگر در جایی نقضی صورت گرفته، اعتراض باید متناسب با زمان و مکان و جغرافیا و اوضاع و احوال مورد نقض باشد. نکته دیگری که در مورد اعتراضات وجود دارد این است که اعتراضات نباید به معنای سلب حق حیات دیگران و ایراد ضرب و جرح بدنی و تخریب اموال باشد. اعتراضات باید به شکل مدنی و غیر خشونت آمیز باشد. اعتراضات خشونت آمیز به هیچ وجه مورد قبول نیست چرا که حقوق دیگری را نقض می کند که ممکن است با نیت اعتراض کنندگان منافات داشته باشد.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/12