لوح فشرده مطبوعات ایران در دوره قاجار

مجموعه "لوح مطبوعات فارسی ایران" پروژه ای دربرگیرنده حدود 600 روزنامه و 80 مجله ایران در دوره قاجار و مشروطه است که در گام اول با 14 لوح فشرده (DVD) شامل 58 روزنامه منتشر شده است.

عناوین این 14 لوح شامل مطبوعه های مهم تاریخ ایران از قبیل حبل المتین، اختر، مجلس، اقبال، آذربایجان، ابلاغ، خلاصه الحوادث، قانون، انجمن اصفهان، روزنامه ملی تبریز، شاهنشاهی، مرات السفر، وقایع اتفاقیه، عدالت، ملت سنیه ایران، اردوی همایون، ایران سلطانی، دانش، حکمت، وقایع عدلیه و... است.

این جراید سال های متمادی منتشر می شده و از آنجا که دسترسی به نسخه های اصلی و حتی کپی آنها بسیار دشوار است، عنایت الله رحمانی آنها را از منابع کتابخانه ای مختلف در مدت 20 سال خریداری و گردآوری کرده و اینک توسط کتابخانه مجلس عرضه کرده است.

وی درباره شروع کار خود می گوید: در سال 71 فهرستی منتشر شد که طی آن 370 عنوان نشریه متعلق به آن دوره ملاحظه شده بود. اما از آنجا که مرحوم محمد صدر هاشمی (مورخ و روزنامه نگار) تعداد نشریات آن عصر را نزدیک به هزار عنوان ذکر کرده، لازم شد تا سایر عناوین شناسایی و سپس گردآوری شود. تا سال 87 تعداد 600 روزنامه و 80 مجله را شناسایی کردم و از طریق کتابخانه ها و منابعی که در اختیار گرفته بودم، کار را شروع کردم.

به گفته او، مطبوعات اولیه ایران در جاهایی خارج از کشور به زبان فارسی چاپ می شد و سپس به ایران می آمد. قدیمی ترین روزنامه ایران "کاغذ اخبار" نام داشت که سال 1253 قمری در دوره محمدشاه منتشر می شد. طبق تصاویر برجا مانده از این روزنامه می توان پی برد که این جریده در دو صفحه منتشر می شده است. اما بعدها روزنامه ای مثل وقایع اتفاقیه در 4، 6، 8 و... صفحه هم منتشر شد.

رحمانی می گوید: مدیران اولین روزنامه های کشور افرادی دولتی بودند و تا سال 1296 هیچ روزنامه غیردولتی در ایران چاپ نمی شده است. عمده اخبار آنها درباری بود و کمتر مطالب غیر درباری در آن به چشم می خورد. ولی از سال 1296 به بعد روزنامه های خصوصی وارد میدان شدند که اگرچه مدیرانشان منتسب یا نزدیک به دولت بودند اما در جریده خود مطالب مردمی را هم منعکس می کردند.

اولین مجموعه از لوح های مطبوعات ایران به دوره قاجار اختصاص دارد که در آن روزنامه ها به تفکیک استان ها آمده است. بیشترین روزنامه های آن روزگار بعد از تهران در تبریز و اصفهان و سپس در گیلان و شیراز منتشر می شده است.

این محقق تاریخ مطبوعات می افزاید: در آن دوره بحث توقیف و سانسور مطبوعات علاوه بر طرق رایج، از طریق اعمال فشارهایی چون آتش زدن دفتر روزنامه، راه انداختن دعوا و منازعه، مصادره روزنامه در مرزها و ریختن آنها در دریا و... انجام می شد.

شمارگان روزنامه های دوره قاجار بسیار کم بود و کاغذهایی که برای آنها استفاده می شد به مکان توزیع آنها مرتبط بود؛ به این معنی که از کاغذهای خوب برای روزنامه های دربار استفاده می شد و طبقات میانی روزنامه ای با کاغذ معمولی به دستشان می رسید و مردم عادی روزنامه ای با کیفیت پایین می خریدند.

مجموعه "لوح مطبوعات فارسی ایران" در قدم اول حاوی 14 لوح فشرده از 58 جریده فارسی در دوره قاجار است که با قیمت 30 هزار تومان توسط کتابخانه مجلس و انتشارات توس عرضه می شود.

رحمانی وعده می دهد که مابقی روزنامه های این دوره به تدریج منتشر خواهد شد. این مجموعه قرار است 600 روزنامه و 80 مجله را به صورت اسکن شده روی DVD در اختیار علاقمندان قرار دهد.