اسلام با سلام و صلح هم‌ ریشه است

به گزارش روابط عمومی دفتر حجت الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی، متن کامل سخنرانی وی در اجلاس مجمع تعامل در جده عربستان سعودی بدین شرح است: 

به نام خدا

عالیجنابان

رؤسا و اندیشمندان  

در آغاز مایلم تشکر خود را از شورای تعامل که این جلسه مهم را در عربستان سعودی برگزار می کند ابراز نمایم و از میهمان نوازی برادران سعودی قدردانی کنم. برای اینجانب فرصت مغتنمی است که در این مجمع در مورد مسائل حاد جهان، نقش دین در جامعه و زمینه های صلح و تفاهم با شما تبادل نظر کنم.

وقتی به تاریخ رجوع می کنیم نمی توانیم نقش دین را در ایجاد، بسط و پویایی تمدن ها و منشائیت ادیان در ارزش ها و انگاره های والای انسانی انکار کنیم؛ ولی از این نکته نیز نمی توان چشم پوشید که در مواردی تنازعات تلخ و خونین منشاء دینی داشته اند یا نگرش دینی در بسط و تداوم آن نقش داشته اند. هرچند به نظر من جنگ ها و خشونت ها و درگیریها عمدتاً منشاء اقتصادی و سیاسی داشته اند.

یکی از عوامل بروز خشونت وجود هویت های محتلف و دارای تصلب است که هرکدام، اثبات خود را در نفی دیگری می داند و صاحب هویت داری چنان خودبینی و تعصب است که برای رهایی از چنگ هویت ”دیگر“ یا به چنگ آوردن آن، راهی جز توسّل به زور و فریب نمی بیند.

در هویت بخش بودن دین تردیدی نیست و گوهر محوری دین ”امر قدسی“ است، ولی همواره امکان سرایت ”قداست امر متعالی“ به هویت دینی افراد و جوامع – که امری انسانی است- وجود دارد. اگر چنین شود، دینداری می تواند مبدل به عاملی برای عدم تسامح و ابزار خشونت در برابر هویت هایی شود که آنها را نامقدس یا نسبت به هویتِ خود فرودست می بیند. ولی چنین واقعه هایی را باید ناشی از تلقی نادرست انسان ها – که موجودات تاریخی هستند – از دین - که در ذات خود فراتاریخی است- دانست و به عبارت دیگر این امر ناشی از تحریف دین است نه برخاسته از ذات دین.

به حکم تعلق به آیین اسلام، در اینجا می کوشم از منظر اسلام، اشاراتی به موضوع کنم تا آشکار شود که دین در ذات خود نه تنها عامل ستیز و خشونت نیست، بلکه می تواند سبب لطیف ترین رواداری ها و اخلاقی ترین روابط میان انسانها گردد.

قرآن کریم شاخصه ایمان و شخصیت مؤمنان را چنین بیان می کند:

” وَالْمُؤْمِنُونَ کُلٌّ آمَنَ بِاللّهِ وَمَلآئِکَتِهِ وَکُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لاَ نُفَرِّقُ بَیْنَ أَحَدٍ مِّن رُّسُلِهِ ...“

سوره بقره، آیه 285

مؤمنان همگی به الله، فرشتگان و کتابها و پیامبران او ایمان دارند (و بر این اصل پای بندند که:) میان هیچ یک از پیامبران تفاوتی نمی گذاریم.

بر پایه این آیه شریفه مؤمن کسی است که به همه پیامبران - و نه تنها پیامبر اسلام- و همه فرشتگان و کتابهای آسمانی ایمان و باور دارد و برای اینکه در این بینش جامع تردیدی نماند تأکید می کند که هیچ تفاوتی میان پیامبران نیست.

با چنین دیدی، مؤمن به اسلام خود را در چارچوب هویتی می یابد که مؤمنان به ادیان دیگر در آن قرار دارند، هویتی که نه تنها موجب تسامح، بلکه سبب ایجاد نوعی یگانگی میان پیروان ادیان مختلف می شود.

به عبارت دیگر، در اسلام همچون همه ادیان و آیین ها، وجود هویت ایمانی که مؤمنان را در یک دایره مشخص قرار می دهد انکارناپذیر است. ولی این دایره با دوایر دیگر متقاطع و متنازع نیست، بلکه می تواند متداخل باشد و نوعی انس و الفت و محبت را اساس رابطه با هویت های دیگر قرار دهد. اسلام همچنین همه پیروان ادیان دیگر را دعوت می کند تا در دایره ای وسیع تر از دایره هویت خاص گرد هم آیند:

” قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى کَلَمَةٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلاَیَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ ...“

سوره آل عمران، آیه 64

بگو ای اهل کتاب پیرامون کلمه سواء که میان ما و شما است فراهم آییم: هان جز خدای را نپرستیم و چیزی را بر او انباز نگیریم و پاره ای از ما پاره دیگر را ارباب نگیریم.

به این ترتیب ترسیم کننده هویتی فراگیر است که دو پایه دارد: ”یکتاپرستی“ و ”آزادی و آزادگی“.

و اما در باب نسبت میان اسلام و مسیحیت، نه تنها گفت و گو ممکن است، بلکه فراتر از گفت و گو، همزیستی و بالاتر از همزیستی، همراهی و همکاری برای صلح بشری در این لحظه حساس و پرتنش تاریخی ضروری است.

گفت و گوی اسلام و مسیحیت درباره صلح به ایجاز و زیبایی در این آیه قرآن کریم، از قول حضرت عیسی علیه السلام بیان شده است:

وَالسَّلَامُ عَلَیَّ یَوْمَ وُلِدتُّ وَیَوْمَ أَمُوتُ وَیَوْمَ أُبْعَثُ حَیًّا

سوره مریم، آیه 33

سلام من بر روزی که زاده شدم و روزی که می میرم و روزی که زنده برانگیخته می شوم.

کلمه ”سلام“ هم به معنی صلح و هم به معنی درود است. سلام به معنی عدم آلودگی به آفات ظاهری و باطنی است. معنی این کلمه قرآنی، با معنی کلمه دیگری در قرآن، یعنی کلمه ”امن“ کاملاً نزدیک است. فرق آن دو در این است که ”سلام“ مفهومی عام و مطلق است، اما ”امن“ همیشه نسبی است، مثلاً امنیت داشتن از جنگ یا در امان بودن از بیماری.

جمله منقول از حضرت عیسی (ع) چون در قرآن آمده است پس مرتبط با اسلام است و چون به نقل از حضرت عیسی است، با مسیحیت مرتبط است و موضوع کلام حضرت عیسی علیه السلام صلح است و این یعنی تصویر خلاصه ای است از گفت و گوی مسیحیت و اسلام درباره صلح.

صلحی که در اینجا و در بسیاری از منابع مهم دینی از آن سخن رفته است عیناً به معنی صلحی که از زمره اصطلاحات علوم سیاسی است نیست، گرچه متضمن آن نیز هست.

قرنی که بر ما گذشت، قرنی سرشار از خشونت بود. چه به صورت دو جنگ جهانی، چه جنگ های منطقه ای و چه جنگ سرد و چه به صورت اوج گیری پدیده زشت تروریسم که نمونه ای از آن را در اولین سال هزاره سوم میلادی در نیویورک و واشنگتن شاهد بودیم، امری که به نوبه خود سبب شد تا جنگ افروزان، فضای بین المللی را به فضای جنگ زده و نفرت آفرین تبدیل کنند.

اگر قرن گذشته، قرن دست آوردهای بزرگ علمی، فنی و اجتماعی بود، قرن تولید خشونت و نفرت نیز بود.

نفرت و خشونت چون دو قطب در تأثیر و تأثر متقابل، لحظه به لحظه یکدیگر را تقویت کردند. این دو پدیده، زندگی را در شرق و غرب عالم بر انسان سخت کرد و دلهره ناشی از ناامنی، لذت زندگی را از جهانیان گرفت. کافی است به علل و زمینه های وضعیت پیش آمده بنگریم تا دریابیم که دین و فرهنگ در پدید آمدن این وضعیت تأثیر نداشته است. بلکه تهی شدن زندگی از اخلاق و معنویت و رو آرودن به ”سودانگاری“ مفرط که خود ناشی از غفلت از دین و معنویت و اخلاق است، عامل مهم پدیدآمدن این وضع ناگوار بوده است و این در حالی است که سیر کمالی عقلانی و اجتماعی بشر می بایست زمینه ساز بهبود زندگی و تصحیح روابط میان انسان ها، چه در عرصه های ملی و چه بین المللی باشد ولی همیشه آرمانها و ایده های بشر با واقعیت تطبیق نمی کند.

از آنجا که خود آدمی با گذشت زمان و از راه آزمون و خطا متحول می شود، لذا جان آدمی امری کمال پذیر و افزون شدنی است. چنانکه در همین فضای تنگ و ویرانگر جنگ و خشونت، ما صدای صلح و گفت و گوی میان تمدن ها را شنیدیم و با اجماع جامعه جهانی، سال 2001 میلادی، از سوی سازمان ملل متحد، سال گفت و گوی تمدن ها نام گرفت و این امر نشانه پیروزی بزرگ خرد بر خشم و محبت بر نفرت، لااقل به لحاظ ذهنی و معنوی بود.

قرن ها باید زمین با خون آدمیان بی شماری آبیاری می شد تا امروز فضیلت و رجحان گفت و گو بر جنگ به آسانی و سادگی نزد همگان پذیرفتنی باشد. گرچه به روشنی می دانیم که فاصله ای بسیار زیاد میان پذیرش ذهنی این مسأله که امروز بدیهی جلوه می کند تا تحقق واقعی آن در مناسبات و روابط بین المللی وجود دارد.

تاریخ و حوادث تلخ آن را هر ملتی باید کم و بیش به تجربه بیاموزد و شاید یکی از وجود تراژیک بودن هستی آدمی در همین واقعیت نهفته شده است.

اگر می شد از متون مقدس و از تاریخ بی واسطه درد و اشک و تجربه آموخت، بسیاری از فجایع بزرگ ناشی از جنگ ها و درگیریها قابل اجتناب بود. اگر می توانستیم بی تجربه بیاموزیم تنها همین چند جمله از کتاب مقدس تمام بشریت را کفایت می کرد:

”او در میان اقوام داوری خواهد کرد و اقوام بسیاری را سرزنش خواهد کرد و ایشان شمشیرهای خود را برای خیش و سرنیزه های خود را برای اره ها خواهند شکست. قومی بر قوم دیگر شمشیر نخواهند کشید و دیگر جنگ نخواهد بود“ کتاب اشعیای نبی، 2:4

نکته بسیار مهم گفت و گو در مورد مسائلی است که به شرط لازم برای تحقق صلح و عدالت در جهان تبدیل شده است و از جمله آن مسائل حیاتی، گفت و گو و کوشش جدی و عملی برای تحقق صلح و جلوگیری از تروریسم و جنگهای نظامی وسیع است. جنگ هایی که امروز (و لااقل تا دیروز) با نیرنگ سعی می شد سبعیت و بربریت مهیب آن را در سایه تذکر و توجه دائمی به سبعیت و بربریت دیگر یعنی ”تروریسم“ درحاشیه و سایه قرار دهند.

ولی آنچه مسأله مهم همه ما و جهان آشفته کنونی است، خشونت و جنگ است که از یک سو ناشی از سوء تفاهم های مزمن و از سوی دیگر منشاء نفرت و نا امنی است.

در حالی که هر دو دین بزرگ جداً پیروان خود و بشریت را به صلح و همزیستی فراخوانده اند. اسلام نیز مانند مسیحیت و یهودیت بر خداگونه بودن انسان صحه گذاشته است و بر آن است که خداوند انسان را به صورت خود آفریده است. خداگونه بودن انسان تنها فضیلت و مزیت نیست، بلکه مستلزم کوشش خستگی ناپذیر اخلاقی است برای دستیابی به صلح عمومی و غلبه بر نفرت و دشمنی و اینچنین است که می توان دنیایی را تصور کرد که مسیحی و مسلمان و یهودی و دیگران تسلیم شیطنت هایی نشوند که سودانگاران و جنگ افروزان به کار می بندند تا آنها را در برابر هم قرار دهند، بلکه می توانند در کنار هم قرار گیرند و برای صلح مبتنی بر عدالت و بهزیستی و تأمین زندگی خوب نه تنها برای پیروان ادیان خود، که برای همه انسانها تلاش کنند.

استقرار صلح علاوه بر لوازم و زمینه های اجتماعی نیازمند جانهای صلح طلب است. صلح زمانی مستقر خواهد شد که آدمیان بتوانند قلب خود را چونان ملکوت آسمانی سرزمین حکومت بی شریک و بلامنازع خداوند سازند.

با سلطنت پروردگار بر قلوب مردمان است که اسباب جنگ و نفرت یکسره برچیده خواهد شد. تنها سلطنت خداوند که همان سلطنت گسترده دامن محبت است – محبت به خدا، محبت به انسان و محبت به همه جهان به مثابه مظهر جمال و جلال خداوند- قادر است ما را برای همیشه از ترس و حرص و نفرت و خشونت آزاد کند و اراده های خودپرست و منفعت طلب یکایک ما را به عزم استواری برای ایثار و دوستی و شفقت مبدل سازد.

اکسیر اعظم که کیمیاگران در پی آن بودند محبت خداوند است. با نام پر از لطف او است که بر جنگ پیروز خواهیم شد و زندگی ما معنی و لطافت و بهجت می یابد.

نام خداوند را که نام همه کمالات و خیرات و زیبایی ها و حقایق است نباید و نمی توان سرلوحه جنگ و نفرت قرار داد و جاهلانه سخن از جنگ های صلیبی گفت. جهان ما نباید چندان از حیث اخلاقی سقوط کند که گوش خود را بر فریاد مظلومانِ ضعیف ببندد، که اگر چنین کند به گسترش تنشی دامن زده است که چه بسا کمتر کسی از لهیب های آن جان سالم به در برد.

در ورای اختلافاتی که عمدتاً تاریخی و فرعی است می تواند و باید با گفت و گو برپایه مشترکات از جهنمی که دوری از حق و عدالت آفریده است رهایی یابیم.

دین ما اسلام نام دارد و اسلام با ”سلام“ و ”صلح“ هم ریشه است. اعتقاد به اسلام مستلزم تسلیم و تفویض اراده های منفعت طلب و خودپرست و ستیزه جوی جزئی به اراده سراسر خیر و محبت خداوند است و مگر حضرت موسی و حضرت عیسی و همه پیامبران بزرگ خدا پیروان ادیان خود را به همین امر مهم فرا نخوانده اند؟ پس مسلمان حقیقی و مسیحی و یهودی حقیقی کسی است که دعوت خداوند را برای ورود به سرزمین صلح پذیرفته است.

سلام یکی از زیباترین کلمات قرآنی است و خداوند این کلمه زیبا را از جمله در ارتباط با عیسی مسیح علیه السلام به کار می برد و اینچنین دروازه صلح را به روی همه ما می گشاید.