برگى از خاطرات جنگ اعراب و اسرائيل در ژوئن ۱۹۶۷

محمد حسنین هیکل نویسنده و روزنامه­نگار سرشناس مصری در کتاب «انفجار» که درباره جنگ اعراب و اسرائیل در سال 1967 نوشته است، می­نویسد، در این شکی نیست که ما در سال 1967 تجربه بسیار بدی را از سر گذراندیم که می­توانیم نام­های نکبت، شکست یا هر چیز دیگری را به آن اطلاق دهیم.

اگر قرار باشد من برای آن نامی بگذارم چیزی جز شکست برای آن نمی­گویم. به این دلیل می­گویم شکست زیرا شکست به معنای این است طرفی در برابر طرف دیگر کاملا تسلیم شده است. و اگر این طرف نخواهد خود را تسلیم کند ولی به زور تسلیمش ­کنند آنگاه دیگر نمی­توان گفت، شکست خورده است. و بیشتر از این اگر این طرف مصمم به مقاومت شد و به خود امکان داد که با اقتدار به میدان نبرد بازگردد در آن موقع او دیگر شکست خورده نیست، بلکه وی فرصتی بدست آورده تا دوباره خود را آماده نبرد کند و به پیروزی برسد.

بد نیست در اینجا یادی از استادان فلسفه و در راس آنها ماکیاولی و چه بسا فوهلر کنیم که درباره جنگ می­گویند، جنگ دو هدف دارد. هدف ابتدائی آن این است که قدرت نظامی دشمن را نابود کند و هدف نهایی تلاش می­کند اراده دشمن را از بین ببرد.

در 5 ژوئن 1967 دشمن اسرائیلی توانست پیروزی خود را بر ملت عرب رقم بزند. اما در این جنگ شاید ارتش اسرائیل توانست در ابتدا نیروی جنگی اعراب را نابود کند اما هرگز نتوانست به هدف نهایی خود که همانا نابودی اراده ملت بود، برسد.

و امروز پس از گذشت 41 سال از جنگ اسرائیل با اعراب که شامل کشورهای مصر، سوریه، اردن با پشتیبانی لبنان، عراق، الجزایر، عربستان سعودی و کویت می­شد و در نهایت منجر به اشغال غزه، کرانه باختری، سینا و بلندی­های جولان شد، همچنان امت عربی یاد آن را گرامی می­دارد و اراده خود را تجدید می­کند.

شکست روحی

کارشناسان شکست 1967 را یک شکست روحی برای دنیای عرب بطور کل و برای مصری­ها به طور اخص توصیف کرده­اند. این شکست از آن جهت برای مصری­ها ویژه بود زیرا که جنگ به فاصله کمی از پیروزی و به اوج رسیدن ملی­گرایان و آزادیخواهان مصری انجام شده بود و این شکست به شدت به روحیه آنها ضربه زد.

در کتاب قدس و گهواره تمدن اثر مصطفی الطحان آمده است که افزایش تنش­ها و افزایش بی­قراری اجتماعی که هم شامل مصر بود و هم شامل اسرائیل، باعث شد تا نیروهای اضطراری بین­المللی خود را از منطقه بیرون بکشند.

در همین حال کارشناسان روسی از مسکو به قاهره اعزام شدند تا به اطلاع مقام­های مصری برسانند، اسرائیلی­ها مرز سوریه را متشنج کرده­اند و سازمان فتح نیز از اردن و سوریه علیه اسرائیل عملیات خرابکارانه انجام می­دهد. با وجود این اطلاعات اسرائیل جنگ را آغاز کرد اما مصری­ها مغرور بودند و به شیطنت اسرائیل محلی نمی­دادند.

ژنرال موردخای هود فرمانده نیروی هوایی اسرائیل می­گوید: «16سال خود را آماده کردیم و برای چنین روزی نقشه کشیدیم و توانستیم در 80 دقیقه نتیجه تلاشهایمان را به دست بیاوریم.»

سرخوردگی مصری­ها

مصری­ها ناگهان خود را در برابر یک عمل انجام شده دیدند. آنچه باعث تضعیف شدید آنها شد، تحقیری بود که اسرائیلی­ها از ابتدای دشمنیشان علیه آنها آغاز کرده بودند. در حالی که رسانه­های رسمی به ویژه رسانه­های عربی احساس می­کردند مصر اسرائیل را به طور کامل له کرده است. اما اگر رسانه­های خارجی را مرور کنیم به خوبی می­بینیم که مصر نه تنها نتوانست کاری علیه اسرائیلی­ها انجام دهد، بلکه چه شکست تلخی را نیز تجربه کرد.

به گونه­ای که جنگنده­های اسرائیلی جنگنده­های مصری را در هماان ابتدای نبرد و در یک حمله سهمگین از صحنه نبرد خارج کردند به این ترتیب که تمام جنگنده­های مصری قبل از پرواز در آشیانه­هایشان نابود شدند. جنگنده­های اسرائیلی 8 بامداد به تمام فرودگاه­های مصر از الصعید تا قاهره حمله کردند و همه آنها را نابود ساختند. اسرائیل نام این حمله را حرکت کبوترهای چاهی نامید.

هم­زمان ناوهای اسرائیلی حمله به بنادر مصر را آغاز کردند که در نتیجه آن 10 هزار مصری کشته و مفقود الاثر شدند و نزدیک به 80 درصد نیروی دریایی مصر نیز نابود شد.

انور سادات در خاطراتش درباره روزهای ابتدایی این درگیری سخت می­نویسد، «از طریق رادیو فهمیدم که اسرائیل حمله را آغاز کرده است. پیش خودم گفتم چه خوب، درسی خواهند گرفت که در تمام زندگیشان فراموششان نخواهد شد. از این موضوع کاملا مطمئن بودم. به همین دلیل با خیال آسوده اصلاح کردم، لباس­هایم را پوشیدم و به سمت خودروام رفتم تا به دفتر ریاست جمهوری بروم.

در 8 ژوئن رادیو خبرهای عجیب و غریبی را شروع به گزارش دادن کرد. مفاد برخی از آنها این بود که ما به خط حمله دوم عقب نشینی کردیم.. درگیری­های بسیار شدیدی در عریش در جریان است. این اخبار باعث سردرگمی مصری­ها شد. زیرا لحظاتی بعد رسانه­های رسمی گزارش دادند که نیروهای مسلح مصری تا تل­آویو رسیده­اند و فاصله­شان تا ورودی­های آن بسیار اندک است.»

اما با گذشت ساعاتی مصری­ها دریافتند که شکست خورده­اند. عبدالحکیم عامر در 8 ژوئن با مسئولیت خود دستور عقب نشینی کامل نیروهای مصری را صادر کرد.

در 9 ژوئن عبدالناصر بر روی صفحه تلویزیون آمد و گفت مسئولیت شکست را می­پذیرد و از سمت ریاست جمهوری استعفا می­دهد. هم زمان با آن مردم به خیابان­ها ریختند و از عبدالناصر خواستند در سمت خود باقی بماند و خود را برای جنگ دیگری آماده کند. بارزترین شعارهایی که مردم در آن تظاهرات سر می­دادند این بود «ناصر را می­خواهیم تا پیروز شویم». پس از این شور مردمی ناصر پذیرفت به آنچه مردم می­خواهند عمل کند و به سمت خود بازگردد.

در شبی که عبدالناصر تصمیم می­گیرد از سمتش استعفا دهد، دکتر هدی عبدالناصر دختر عبدالناصر در یک گفت و گوی مطبوعاتی گفت: «به خوبی به یاد دارم هنگامی را که پدرم از کاخ القبه باز می­گشت تا نامه خود را برای امت تهیه کند و رسما استعفای خود از سمتش را به اطلاع عموم برساند. منزل بسیار وحشتناک و افسرده بود. تمام مقام­های ارشد کشور و مسئولان عالی­رتبه منزلمان بودند و از فرط ناراحتی گریه می­کردند. برخی شیون می­کردند. سامی شرف آن قدر گریه کرد که از حال رفت و او را به اتاق مجاور بردند. شعراوی جمعه با صدای بلند گریه می­کرد و شیون سر می­داد و می­گفت: «از این به بعد ما به کجا برویم رئیس».

پس از آن که ناصر تصمیم گرفت به پستش باز گردد، فورا عبدالحکیم عامر فرمانده ارتش و مشاور نظامیش را از سمتش برکنار و فرد دیگری را جایگزین وی کرد. سپس سرهنگ تمام محمد فوزی را به عنوان فرمانده کل نیروهای مسلح به جای عامر منصوب کرد و عبدالمنعم ریاض را نیز در تاریخ 11 ژوئن 1967 به سمت رئیس ستاد ارتش برگزید.

پس از آن محاکمه فرماندهان نیروی هوایی برگزار شد و دادگاه حکم­های سنگینی را صادر علیهشان کرد. شدت این برخورد به اندازه­ای سنگین بود که دانشجویان دانشگاه اسکندریه دست به تظاهرات زدند و نسبت به احکام صادر شده اعتراض کردند که در نهایت باعث درگیری خونینشان با پلیس شد که شمار بسیاری از آنها دستگیر، عده­ای کشته و عده­ای نیز ناپدید شدند.

آغاز اشغالگری اسرائیل

جنگ با پیروزی اسرائیل به پایان رسید. این رژیم توانست غزه، کرانه باختری، سینا و بلندی­های جولان را اشغال کند. در روز 27 ژوئن 1967 اسرائیل قانونی صادر کرد که بر اساس آن قدس قدیم با قدس جدید یکسان می­شود و پایتخت ابدی اسرائیل خواهد شد. اسرائیل همچنین اعلام کرد، تمام مناطقی که به اشغال در آمده­اند به جز قدس قابل مذاکره هستند.

بن گوریون اعلام کرد، باید کشتی­ها و ناوهای اسرائیلی از تمام تنگه­های دریایی از جمله کانال سوئز آزادانه عبور کنند، قدس نیز باید شهر یکپارچه یهودیان باشد و شهر الخلیل نیز باید به اسرائیل ملحق شود زیرا بیشتر ساکنان آن یهودی هستند.

بن گوریون برای خارج شدن از زمین­های اشغال شده دو شرط تعیین کرد. نخست اعراب اسرائیل را به رسمیت بشناسند و دیگری این که معاهده صلح با آن امضا کنند.

یوحای سیلگ پژوهشگر اسرائیلی امور خاورمیانه که در این زمینه­ تحقیقات گسرتده­ای در دانشگاه­های آکسفورد و هاروارد انجام داده است، در این باره می­گوید: «دو نفر در شکست مصر سهیم بودند. یکی محمد حسین هیکل و دیگری احمد سعید گوینده مشهور رادیو مصر. مقاله­های هیکل موجب گمراهی بزرگ جامعه عربی شد زیرا وی در طول دهه پنجاه و شست دائما تلاش می­کرد، اسرائیل را تحقیر و قدرت آن را ناچیز جلوه دهد.»

وی در ادامه درباره احمد سعید می­گوید: «احمد سعید این گوینده اسطوره­ای رادیو مصر تنها یک ابزار تبلیغاتی برای اعراب بود. وی در طول جنگ دائما می­گفت، ده­ها فروند جنگنده اسرائیلی توسط نیروهای مصری مانند یک مگس نابود شدند. وی همچنین به دروغ خبر سقوط شهرها و شهرک­های اسرائیلی­نشین را گزارش می­داد. مردم عرب نیز با شنیدن سخنان وی از خود بی­خود می­شدند و خوشحالی سر می­دادند. در حالی که جنگنده­های اسرائیلی نیروی هوایی مصر را در همان ابتدای آغاز جنگ نابود کرده بود.»