سقوط بشار اسد و مساله تجزیه سوریه

نویسنده: شقایق متقی، فارغ التحصیل مقطع کارشناسی ارشد رشته روابط بین الملل دانشگاه تهران

دیپلماسی ایرانی: سوریه به عنوان یکی از کشورهای منطقه که در معادلات خاورمیانه نقش مهمی ایفا می کند، با بحران های متعددی از جمله سیاسی، اقتصادی و اجتماعی رو به رو بوده است. 

با آغاز جنگ داخلی در سال 2011 در سوریه که تاثیرات بسیاری بر این کشور گذاشت، علاوه بر ایجاد چالش برای نظام سیاسی سوریه، تمامیت ارضی این کشور نیز مورد تهدید قرار گرفت. 

با سقوط بشار اسد آیا احتمال دارد کشور سوریه به کشورهای متعددی تجزیه شود و نقشه خاورمیانه دچار تغییرات متعددی شود.

ترکیب قومی و مذهبی سوریه به عنوان بستر شکل گیری تنش ها

سوریه کشوری است که دارای تنوع قومی و مذهبی بسیاری است. یکی از مهم ترین گروه های قومی این کشور علوی ها هستند که از زمان قدرت گیری حافظ اسد نقش قابل توجهی در عرصه سیاسی این کشور داشته اند. علاوه بر علوی ها، اهل سنت دیگر گروه مذهبی حاضر در سوریه هستند که معتقدند که طی این سال ها مورد ظلم واقع شده اند. علوی ها و اهل سنت دو گروه اصلی حاضر در سوریه هستند و علاوه بر این ها اقلیت های قومیتی از جمله کردها، مسیحیان، ایزدی ها و دروزی ها هم در این کشور زندگی می کنند. وجود تنوع قومی و مذهبی گسترده در سوریه بستر ایجاد بحران های متعددی در این کشور شده است. هر یک از گروه های قومی و مذهبی که در سوریه ساکن هستند، به دنبال تامین منافع خود هستند که به اختلافات قومی و ایدئولوژیک دامن زده است. می توان گفت سقوط بشار اسد آغازی بر تشدید تنش های قومی و مذهبی در سوریه باشد.

سقوط نظام سیاسی و ایجاد خلاء قدرت ناشی از آن 

خلاء قدرت ایجاد شده پس از سقوط بشار اسد می تواند به تجزیه سوریه منجر شود. 

عدم وجود ساختار سیاسی منسجم پس از سقوط یک نظام سیاسی می تواند به هرج و مرج در کشور منجر شود. بر اساس شواهد تاریخی، کشور عراق پس از سقوط صدام حسین به دلیل عدم تشکیل ساختار سیاسی مناسب این کشور با مشکلات بسیاری و آشوب رو به رو شد. هر کدام از گروه های مختلف سیاسی و نظامی حاضر در سوریه به دنبال اعمال قدرت و نفوذ بر بخش¬های مختلفی از کشور سوریه هستند. چنانچه گروه های مختلف حاضر در سوریه پس از سقوط بشار اسد به توافق دست پیدا نکنند، این احتمال وجود دارد که این کشور به مناطق مختلف براساس عوامل قومی و مذهبی تقسیم شود به گونه‌ای که مناطق شمال شرقی تحت نفوذ کردها و بخش های جنوبی و مرکزی سوریه تحت نفوذ گروه های سنی قرار بگیرد.

نقش اساسی قدرت های منطقه ای و بین المللی   

احتمال تجزیه کشور سوریه بدون در نظر گرفتن نقش قدرت های منطقه ای و بین المللی امکان پذیر نیست. طی وقوع جنگ داخلی در سوریه، این کشور به میدان رقابت قدرت های منطقه ای از جمله ایران، ترکیه، عربستان سعودی و در سطح بین المللی مثل آمریکا و روسیه تبدیل شده است. 

ایران و روسیه 

دو کشور ایران و روسیه خواهان حفظ یکپارچگی کشور سوریه هستند زیرا در صورت تجزیه سوریه، نفوذ دو کشور مذکور نفوذ به طرز قابل توجهی کاهش پیدا خواهد کرد. 

ترکیه

کشور ترکیه تحت رهبری رجب طیب اردوغان با ابراز نگرانی از تشکیل یک دولت مستقل کردی در مرزهای خود، سعی کرده است کنترل مرزهای شمالی سوریه را به صورت مستقیم و غیرمستقیم در کنترل خود درآورد. تجزیه سوریه مطلوب کشور ترکیه نخواهد بود مگر آنکه از آن برای ایجاد فشار و تهدید علیه نیروهای کردی استفاده کنند.

آمریکا 

مهم ترین مسئله پس از سقوط بشار اسد برای آمریکا حفظ امنیت اسرائیل و جلوگیری از تشکیل و قدرت گیری هرگونه گروه اسلامگرای افراطی مانند داعش است. حمایت آمریکا از نیروهای دموکراتیک سوریه و کردها با خواسته های ترکیه و بعضی از کشورهای عربی در تضاد است.

حضور قدرت های منطقه ای و جهانی در سوریه می تواند به عنوان مانعی بر سر تجزیه کشور سوریه باشد. از سوی دیگر، وجود رقابت بین کشورهای مذکور می تواند به تقسیم غیررسمی این کشور منجر شود.

در صورت تجزیه سوریه مشکلات متعددی ایجاد خواهد شد که عبارت است از: 

1- شکل گیری مرزهای نامشخص: این احتمال وجود دارد که بر سر تعیین حدود مرزهای جدید در بخش¬های مختلف سوریه، تشدید تنش در بین گروه های مختلف ایجاد شود. 2- در صورت تجزیه سوریه پس از سقوط بشار اسد، اقلیت های قومی و مذهبی حاضر در سوریه با تبعیض مواجه خواهند شد. 3- ممکن است در صورت تجزیه سوریه، گروه های جدایی طلب در کشورهایی مثل عراق و ترکیه، به گسترش بی ثباتی در کل منطقه خاورمیانه بپردازند. 

بررسی سناریوهای احتمالی پس از سقوط بشار اسد

پس از سقوط بشار اسد سناریوهای زیر احتمال وقوع دارد:

طبق نخستین سناریو احتمالی، کشور سوریه به صورت رسمی به کشورهای مختلفی تقسیم خواهد شد. به عنوان نمونه، در بخش شمال شرقی سوریه یک دولت کردی تشکیل خواهد شد و در مناطق مرکزی و جنوبی یک دولت سنی شکل خواهد گرفت. همچنین، در غرب کشور یک دولت علوی ایجاد خواهد شد. طبق دومین سناریوی احتمالی، کشور سوریه به عنوان یک کشور رسمی باقی خواهد ماند و بخش های مختلف این کشور تحت نفوذ گروه های مختلف قرار خواهد گرفت. این احتمال نیز وجود دارد که پس از سقوط بشار اسد، جنگ داخلی در سوریه تشدید شود و گروه های مختلف حاضر در سوریه بر سر اعمال نفوذ خود درگیر نزاع شوند. یکی از مهم ترین سناریوهای احتمالی در رابطه با کشور سوریه، تشکیل یک دولت موقت با ساختار حکومتی کاملا جدید که از حمایت بین المللی برخوردار باشد.

نتیجه گیری

سقوط بشار اسد آغاز دورانی از شکل گیری بحران در منطقه خاورمیانه خواهد بود. سقوط اسد پس از چندین سال حکمرانی بر کشور سوریه خود به عاملی در زمینه ایجاد شکلات متعدد تبدیل خواهد شد و به ایجاد بی¬ثباتی¬های گسترده در کل منطقه منجر خواهد شد. 

احتمال تجزیه سوریه در صورت عدم توافق بر سر ایجاد یک ساختار سیاسی منسجم وجود خواهد داشت. عواملی از جمله حضور قدرت های منطقه ای و بین المللی می تواند به عنوان مانعی بر سر تجزیه کشور سوریه باشد. از سوی دیگر، اراده گروه های حاضر در سوریه برای حفظ تمامیت ارضی این کشور اهمیت بسیاری دارد. 

در نهایت، آینده سوریه به عواملی از جمله اجماع گروه های مختلف بر سر تشکیل ساختار سیاسی جدید، شکل و مداخله قدرت های جهانی بستگی دارد. بدون شک در صورت تجزیه سوریه، بحران های متعددی در منطقه خاورمیانه رخ خواهد داد.