اتحادی که دیگر مثل سابق نیست

نویسنده: سید رحمان موسوی، عضو ارشد انجمن مطالعات سازمان ملل متحد 

دیپلماسی ایرانی: در سال 2010، اقتصاد آسیای جنوب شرقی سریعترین منطقه در حال رشد در جهان بود و امیدهای زیادی برای یکپارچگی سیاسی، اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی در آن وجود داشت اما تغییرات ژئوپلیتیکی، تقسیم‌بندی‌های جدیدی را آشکار کرده است و ارتباط مستمر این گروه به توانایی آن در تعیین اهداف واقعی‌تر بستگی دارد. در حالی که کامبوج، اندونزی و تایلند برای میزبانی اجلاس‌های بزرگ جهانی در ماه نوامبر آماده می‌شوند، انجمن 55 ساله کشورهای جنوب شرق آسیا به دلیل شکاف‌های داخلی شدید بر سر تهاجم روسیه به اوکراین، کودتای نظامی میانمار، با بحران وجودی مواجه است. 

چشم انداز منشور ASEAN 2007 برای یکپارچگی عمیق تر سیاسی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی – فرهنگی دیگر وجود ندارد و نجات آنچه باقی مانده مستلزم پذیرش این واقعیت و گروه بندی مجدد بر اساس آن است. 

با وجود تعهدات بوروکراتیک و عملکرد گذشته، ادغام منطقه ای آسه آن همیشه سطحی بوده است. بر اساس داده‌های دبیرخانه آسه‌آن، تجارت بین‌منطقه‌ای کالا همچنان پایین است و 21.3 درصد است و تجارت خدمات زیر 12 درصد است. 

علاوه بر این، 88 درصد از سرمایه گذاری در منطقه از منابع خارجی انجام می شود. بر خلاف اتحادیه اروپا، با ادغام اقتصادی خود از طریق بازار واحد، آسه آن بر اتصال فرامرزی از طریق زیرساخت‌های سخت و نرم، از جاده‌ها و راه‌آهن گرفته تا گردشگری و تماس‌های مردمی تأکید کرده است. 

اگرچه برای مدتی پس از اجرایی شدن منشور ASEAN، به نظر می رسید که سازمان در حال رشد است. در آن زمان، اقتصاد منطقه سریع‌ترین رشد را در جهان داشت و مسیر امیدوارکننده آن با دهه گشایش سیاسی و اصلاحات اقتصادی میانمار پس از ۲۰۱۱ مصادف شد. با مهار این حرکت داخلی، آسه‌آن رهبری سازماندهی پروژه‌های منطقه‌ای برای صلح و امنیت را از طریق گردهمایی مجمع همکاری‌های اقتصادی آسیا و اقیانوسیه (APEC)، مجمع منطقه‌ای آسه‌آن، اجلاس سران آسیای شرقی و نشست وزرای دفاع آسه‌آن بر عهده گرفت. به علاوه شرکت‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری استراتژی‌های متمرکز بر ASEAN را تدوین کردند و وعده‌های منطقه را به‌عنوان یک مرکز تولید بهم پیوسته با تولید ناخالص داخلی بیش از ۳ تریلیون دلار و بیش از ۶۸۰ میلیون نفر، که بسیاری از آنها جوان هستند و طبقه متوسط در حال گسترش را تشکیل می‌دهند، به رسمیت شناختند. اما این روایت از پیشرفت ASEAN با تغییر شرایط ژئوپلیتیکی درخشش خود را از دست داده است. 

موفقیت آسه آن مستلزم صلح نسبی و تعادل سخت بین قدرت های بزرگ در مدار آن است. زمانی که قدرت‌های بزرگ درگیر یک درگیری با مجموع صفر شوند – مانند روسیه و غرب یا چین و ایالات متحده – آسه‌آن تقریباً ناگزیر مانند قبل از پیوستن کامبوج به‌عنوان دهمین و آخرین کشور عضو در سال 1999 تقسیم‌شده و ناکارآمد خواهد شد. 

منافع چین در دریای چین جنوبی، درگیری داخلی میانمار و جنگ تجاوزکارانه روسیه در اوکراین را در نظر بگیرید. هر موضوعی کشورهای مختلف عضو آسه آن را به جهات مختلفی می کشاند. کامبوج از چین و حکومت میانمار تحت شورای اداری دولتی (SAC) حمایت می کند، اما از روسیه حمایت نمی کند. به نظر می رسد لائوس از هر سه مورد حمایت می کند. ویتنام از چین انتقاد کرده است، اما در مورد دیکتاتوری نظامی میانمار سکوت کرده و با روسیه همدردی می کند. 

در همین حال، اندونزی، مالزی، فیلیپین و سنگاپور در ابراز نگرانی در مورد نقش جنگ طلبانه چین در دریای چین جنوبی، تسلط تاتمادو در میانمار و جنگ روسیه، همسو شده اند؛ در حالی که تایلند نسبت به قاطعیت ارضی چین و کودتای میانمار نرم رفتار کرده، موضعی سنجیده در برابر تجاوز روسیه اتخاذ کرده است. میانمار خود یک مورد گویا است. سازمان ملل هنوز سفیر دولت تحت رهبری غیرنظامیان را به رسمیت می شناسد و آسه آن تا کنون از اجازه دادن به SAC برای نمایندگی کشور در گردهمایی های اصلی خود امتناع کرده است. در نتیجه، میانمار رکورددار رای دادن به محکومیت روسیه در سازمان ملل بود، حتی در حالی که SAC آشکارا از کرملین حمایت می‌کرد. 

ریاست دوره‌ای آسه‌آن به رهبری هون سن، نخست‌وزیر کامبوج، که در سال گذشته با «اجماع پنج نقطه‌ای» خود در ترویج گفت‌وگو و مذاکره در میانمار ناکام ماند، اکنون به شدت علیه حکومت نظامی و رهبر آن، ژنرال ارشد مین آنگ هلائینگ، فشار می‌آورد. با این حال، وضعیت میانمار تهدید می‌کند که نشست‌های سران آسه‌آن در پنوم پن در نوامبر امسال را از مسیر خود خارج کند و جنگ روسیه بر نشست APEC در تایلند و نشست امسال G20 در اندونزی در همان ماه سایه افکنده است. 

برای عبور از این محیط پر از ژئوپلیتیک، آسه آن به رویکرد جدیدی نیاز دارد. اعضایی که مایل و قادر به اتخاذ مواضع مشترک هستند، باید این کار را بدون انتظار به اتفاق آرا در بین ده کشور انجام دهند. اندونزی، مالزی، فیلیپین و سنگاپور در حال حاضر پیشتاز هستند و سایرین مانند تایلند و ویتنام می توانند در موضوعات خاصی که منافع آنها را تامین می کند به آنها بپیوندند. مدل جدید احتمالاً می‌تواند از فرمول «آسه‌آن 5+ ایکس» پیروی کند و پنج عضو اصلی – اندونزی، مالزی، فیلیپین، تایلند و سنگاپور – به‌عنوان یک هسته سازمانی تجدید شده عمل کنند. 

آسه آن مدل قدیمی برای همیشه بین رفته است. منطقه از طریق اجتماعات سیاسی – امنیتی، اقتصادی و اجتماعی – فرهنگی به طور کامل متحد نخواهد شد. اما این سازمان نیز منحل نخواهد شد. درعوض، اعضای همفکر آن باید دوباره صف آرایی سختی را دنبال کنند تا احزاب فردی – مانند ارتش میانمار – نتوانند بقیه گروه را فلج کنند. 

در حال حاضر، آسه آن جدید باید حول پنج عضو موسس به اضافه ویتنام متمرکز شود. اگر کامبوج و لائوس بخواهند به عنوان اعضای اصلی در نظر گرفته شوند، باید مواضع خود را تعدیل کنند، نه اینکه آب را برای قدرت های خارجی حمل کنند. ایده تشکیل جامعه اقتصادی آسه آن دیگر مطرح نیست و در عوض دولت‌ها، سازمان‌های جامعه مدنی و کسب‌وکارهایی که در آسیای جنوب شرقی سهام دارند، باید به ادغام منطقه به‌عنوان یک منوی انتخابی فکر کنند تا یک وعده غذایی پنج‌ظروف.