قلب برجام برای همیشه ایستاد؟

دیپلماسی ایرانی: در سایه اتفاقات دو هفته اخیر در کشور ذیل مرگ مهسا امینی و اعتراضات مردمی عملا اخبار و تحولات مربوط به برجام به حاشیه رفته است. این در حالی است که به عقیده بسیاری از تحلیلگران یکی از عوامل بروز این اعتراضات به تاثیرات مخرب تداوم تحریم ها بر اقتصاد و معیشت کشور باز می گردد. از این رو تعلل و تاخیر دولت رئیسی در احیای توافق هسته ای یکی از پارامترهایی است که به شکل جدی و حتی مستقیم سبب شکل گیری اعتراضات و انتقادات در ادوار گذشته و اعتراضات پیشرو خواهد شد. این در حالی است که نباید فراموش کرد احیای برجام در کوتاه مدت و به صورت فوری و آنی روی فضای سیاسی – اجتماعی کشور اثر مثبت خود را خواهد داشت. علیرغم درک اهمیت احیای توافق هسته ای بر ثبات و تقویت فضای داخلی کشور، اخبار حکایت از آن دارد که برجام دیگر احیا شدنی نیست. اگر چه در دوره ها و برهه های متعدد زمانی شاهد فراز و فرودهایی در زمینه مذاکرات بر سر احیای برجام بوده ایم، ولی این بار گویا شکست گفت وگوها و عدم احیای برجام جدی تر از هر زمان دیگری جلوه می کند. خاصه آنکه اروپایی ها صراحتا عنوان کرده اند که پیشنهاد جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای احیای برجام بهترین و آخرین راهکار در این زمینه بود که تحولات نشان از آن دارد که این پیشنهاد هم مانند دیگر راهکارها به شکست رسیده است. همن اخبار منفی طی چند روز گذشته تاثیر خود را روی بازار نشان داده است. چنانی که دلار در بازار آزاد وارد کانال 32 هزار تومانی شد و در صورت تداوم این وضع یقینا رکورد دولت رئیسی در سقوط ارزش پول ملی دوباره شکسته خواهد شد.

سیاست الاکلنی آمریکا

با وجود آنکه برخی معتقد بودند دولت بایدن در آستانه انتخابات میان دوره ای کنگره‌ آمریکا و انتخابات کنست در اسرائیل فعلا در فاز سکوت سیاسی و انفعال بر سر برجام قرار دارد، ولی با رصد مواضع و اقدامات این روزهای واشنگتن آنچه بیش از همه پررنگ تر است به شرایطی باز می گردد که در کل احیای برجام را غیر ممکن می کند. البته در این میان خبرهایی هم از اعتراف به شکست دولت بایدن در زمینه احیای برجام به گوش می رسد.

آنگونه که یک رسانه آمریکایی در گزارشی مدعی شده است مقامات دولت بایدن در جلسه ای محرمانه به کنگره اعلام کرده‌اند که مذاکرات هسته‌ای با ایران به بن‌بست رسیده است. پایگاه خبری واشنگتن فیری بیکن در گزارشی ادعایی به نقل از برخی افراد حاضر در  نشست محرمانه مقامات دولت جو بایدن با اعضای کنگره آمریکا که دو هفته پیش برگزار شده، آورده است که مقامات دولت بن‌بست مذاکرات احیای برجام با ایران را اعلام کرده‌اند.

در این راستا دارِل ایسا، نماینده جمهوری‌خواه کنگره از ایالات کالیفرنیا در گفت‌وگو با این پایگاه خبری تلاش کرد ایران را برای آنچه به بن‌بست رسیدن مذاکرات برجامی عنوان کرد، مقصر نشان دهد و گفت: «دو هفته پیش آنها (دولت بایدن) تصور می‌کردند که توافقی وجود دارد، اما اکنون می‌دانند که توافقی در میان نیست و در مورد چگونگی رسیدن به یک توافق نیز دچار مشکل شده‌اند، زیرا درباره همه چیز مذاکره کرده‌اند و در پایان، ایران توافقی را که مورد مذاکره قرار گرفت، نمی‌خواهد.» البته فیری بیکن به نقل از مقاماتی دیگر نیز ادعا کرد که دولت آمریکا نسبت به حصول یک توافق جدید با ایران خوش‌بین نیست.

دارل ایسا همچنین اظهار داشت: «ما یک سال و نیم از طریق دوست خوب و واسطه صادق خود، یعنی روسیه مذاکره کردیم و همان چیزی را که انتظارش را داشتیم به دست آوردیم. در واقع آنها (ایران) توافق بهتری نسبت به قبل می خواهند و اگر یک توافق بهتر ارائه ندهید، پس آنها معامله را نمی‌خواهند.» فیری بیکن در ادامه گزارش خود آورده است: «مقامات جمهوری اسلامی ایران تاکید دارند که پیشنهادات آمریکا برای حصول توافق جدید به اندازه کافی موجب رفع تحریم‌ها علیه تهران نمی‌شود و عدم خروج مجدد واشنگتن از توافق احتمالی را تضمین نمی‌کند.»

پیرو گزارش پایگاه خبری واشنگتن فری بیکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز در گفت‌وگویی مدعی شد خواسته‌های اخیر ایران در روند احیای توافق هسته‌ای خارج از چارچوب مذاکرات وین بوده و از نظر او چشم‌اندازی برای احیای توافق در کوتاه‌مدت وجود ندارد. به گزارش وبساست وزارت امور خارجه آمریکا، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه این کشور در بخشی از گفت‌وگو با شبکه سی‌بی‌اس، درباره مواضع ایران در روند احیای توافق هسته‌ای مدعی شد: «ایران به افزودن مسائل خارج از چارچوب به مذاکرات ادامه داده است که ما هم قرار نیست به سادگی به آن پاسخ مثبت بدهیم. ما توافقی بد را قبول نخواهیم کرد.» بلینکن با ادعای این که پاسخی که آن‌ها به پیشنهادهای اخیر ارائه شده از سوی شرکای اروپایی ما داده‌اند، گام بزرگی رو به عقب بوده است، گفت: «بنابراین، من هیچ چشم‌اندازی در کوتاه‌مدت برای به نتیجه رساندن این کار (احیای توافق هسته‌ای) ندارم.»

پیش تر هم آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا در جریان سفر به مکزیک در یک کنفرانس خبری، با تلاش برای مقصر جلوه دادن ایران، درباره روند احیای توافق هسته‌ای گفت: «آن‌چه در مدت اخیر در پاسخ ایران به پیشنهاد ارائه شده از سوی اتحادیه اروپا (برای توافق در مذاکرات وین) بوده‌ایم، به وضوح پس‌رفت است و چشم‌انداز توافق در بازه‌ای کوتاه‌مدت را غیرمحتمل می‌سازد.»بلینکن بر ادعاهایش افزود: «به نظر می‌رسد ایران یا نمی‌خواهد یا نمی‌تواند کاری که برای رسیدن به یک توافق لازم است را انجام دهد و آن‌ها همچنان به مطرح کردن مسائل خارج از چارچوب ادامه می‌دهند که انجام شدن توافق را غیرمحتمل‌تر می‌کند.»

در این میان علاوه بر اعتراف به شکست مذاکرات هسته ای توسط دولت بایدن و نیز اظهار ناامیدی بر سر احیای برجام توسط مقامات کاخ سفید، آنچه که در صحنه عمل می تواند چالش زا باشد و نهایتا مرگ کامل توافق هسته ی را رقم بزند به تشدید اعمال تحریم ها علیه ایران باز می گردد. در همین راستا وزارت خزانه‌داری آمریکا از اعمال تحریم‌های جدید علیه صادرات نفت ایران خبر داد. به گزارش رویترز، وزارت خزانه‌داری آمریکا روز پنج‌شنبه (۷ مهر ۱۴۰۱) از اعمال تحریم علیه شرکت‌های واقع در چین و امارات خبر داد که متهم به دست داشتن در صادرات نفت ایران هستند. آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد که برای جلوگیری از فرار از تحریم‌ها توسط ایران، خزانه‌داری آمریکا دو شرکت حمل‌ونقل و انبار «ژانگو» و کشتی‌رانی «دبلیو اس» واقع در چین را به لیست تحریم‌های خود اضافه کرده است. هم چنین در بیانیه وزارت خزانه‌داری آمریکا آمده است که این اقدام، شرکت‌های دلال و صوری ایران در امارات، هنگ‌کنگ و هند را نیز هدف قرار داده است.

وزیر امور خارجه آمریکا در ادامه بیانیه خود آورده است: «در زمانی که ایران درحال تسریع برنامه هسته‌ای خود است، ما به تسریع اعمال تحریم‌ها علیه نفت خام و محصولات پتروشیمی ایران که ذیل برجام برداشته شده بودند، ادامه می‌دهیم.» بلینکن تصریح کرد: «این اقدامات با هدف محدود کردن شدید صادرات نفت و محصولات پتروشیمی به‌طور منظم ادامه خواهند یافت.» رئیس دستگاه دیپلماسی دولت بایدن در ادامه هشدار داد: «اگر دیگر کشورها نمی‌خواهند هدف تحریم‌های آمریکا قرار بگیرند، باید فورا به این‌گونه تبادلات خاتمه بدهند.»

تهران کماکان مُصر بر انداختن توپ در زمین واشنگتن

در مقابل اصرارهای آمریکا مبنی بر شکست مذاکرات بر سر احیای برجام، تهران کماکان به دنبال انداختن توپ وضعیت کنونی در زمین ایالات متحده است. در این خصوص حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه در گفت وگو با رادیو ان‌پی‌آر آمریکا و در پاسخ به این سوال که چند هفته قبل دو طرف و همه طرف‌ها در مذاکرات هسته‌ای به توافق نزدیک بودند، اتقافاتی افتاد که احتمال توافق را کمتر کرد، چه اتفاقی افتاده است، تصریح کرد: «در مجموع گفت‌وگوهای مثبت و رو به جلویی را در وین پشت سر گذاشتیم. از ماه مارس تاکنون پیام‌های زیادی را با طرف آمریکایی تبادل کرده‌ایم. مسیری طولانی را پشت سر گذاشته‌ایم و اکنون در گام‌هایی قرار داریم که موضوعاتی اندک ولی مهم روی میز قرار دارد. ما دیپلماسی را راه‌حل می‌دانیم و برای رسیدن به توافق قوی و پایدار جدی هستیم. آمریکایی‌ها در موضوعات باقی‌مانده متنی را دادند که ابهام زیادی در آن وجود دارد. به هماهنگ‌کننده اتحادیه اروپا گفتیم این متن باید شفاف، روشن و قوی شود. پیشنهادهایمان را به طرف مقابل از جمله آمریکا ارائه کردیم و متن را شفاف‌تر بیان کردیم تا خیلی قابل تفسیر نباشد. ما برای توافق، جدی هستیم اما نمی‌دانیم آیا طرف آمریکایی واقع‌بینی و شجاعت لازم را برای اتخاذ تصمیم دارد؟ البته آنها گاهی اوقات از مشکلاتشان در درون آمریکا و کنگره می‌گویند. این‌ها مشکلات طرف آمریکایی است. من هم هر هفته به مجلس می‌روم و به مخالفان برجام پاسخ می‌دهم. لذا در مورد برجام اگر طرف آمریکایی مشکل داخلی دارد، ما هم مشکل داخلی داریم ولی ما شجاعانه پای میز مذاکره آمده‌ایم و منطقی مذاکره می‌کنیم.»

علاوه بر رادیو ان پی ار، المانیتور هم در سوال مهمی از امیر عبدالیهان پرسیده بود که چرا ایران به‌طور مستقیم با آمریکا برای حل موضوعات نهایی مذاکره نمی‌کند؟ آیا مذاکرات غیرمستقیم تا حدی خسته‌کننده نیست؟ چرا ایران از مذاکرات رو در رو با آمریکا می‌ترسد؟ که وزیر ماور خارجه دولت رئیسی در پاسه بیان داشت: «ما از نشست رو در رو با آمریکا نگرانی نداریم. اما باید فایده و نتیجه‌ای  بر آن مترتب باشد. یک زمان، قرار است تحول بزرگی رخ بدهد. مسیر روشنی وجود دارد و اگر گفت‌وگویی صورت بگیرد نفعی در آن گفت‌وگو برای ایران و منافع ملی آن وجود دارد. ما در گفت‌وگوهایی که الان داریم در بهترین حالت و بازگشت همه طرف‌ها به برجام، فقط تحریم‌های ثانویه برداشته می‌شود ولی بازهم تحریم‌های اولیه می‌ماند. البته آنهم چنانچه همه چیز خوب انجام شود و برجام خوب کار کند. خوب، پیام‌های ما مکتوب تبادل می‌شود. شفاهی منتقل می‌شود و در همین حد می‌توانیم کار را به نتیجه برسانیم. اگر طرف آمریکایی اراده و نیت جدی خود را بخواهد نشان دهد. ما در همین جا هم (در حاشیه برگزاری مجمع عمومی سازمان ملل) از آمریکایی‌ها این پیام را دریافت کردیم که بیایید باهم مستقیم مذاکره کنیم. ولی در هر مذاکره مستقیم باید نفعی باشد به‌ویژه میان ایران و آمریکا با همه حساسیت‌ها و رفتاری که آمریکایی‌ها به بدترین اشکال در چهار دهه گذشته با ایران داشته‌اند. »

المانیتور در ادامه این مصاحبه پرسید که در نبود مذاکرات مستقیم، آیا تهران از مذاکرات غیرمستقیم جدیدی حمایت می‌کند که امیرعبداللهیان گفت: « ما آخرین پیشنهادات خود را به طرف آمریکایی داده‌ایم. در پیشنهاداتی که ارائه دادیم، محتوای متن را تغییر ندادیم. توازن در متن را تغییر ندادیم اما راجع به آنچه توافق داریم، متن را قوی‌تر  کردیم. تفاوت متن ما در سه موضوع باقی‌مانده با متن آمریکایی در این است. اولا پایه متن، پیشنهاد جوزپ بورل است، طرف آمریکایی حدود ۱۰ روز متن را بررسی کرد. متنی را طرف آمریکایی تحویل داد که می‌شود تفسیرهای متعددی از آن  کرد اما معتقدیم متن باید شفاف و کمتر قابل تفسیر باشد. اما در سه چهار موضوع باقی‌مانده که تبادل پیام داریم، ما متنی را دادیم که شفاف است. اگر طرف آمریکایی با دقت متن را مطالعه کند و اگر قصد رسیدن به توافق را داشته باشد ما مسیر را کاملا باز گذاشته‌ایم. اگر طرف آمریکایی نیاز داشته باشد، دور جدیدی از مذاکرات از طریق هماهنگ‌کننده و اتحادیه اروپا انجام شود، ما آن را رد نمی‌کنیم و یا می‌توان کماکان از طریق تبادل پیام به درک مشترکی برسیم.»

وزیر امور خارجه در یک ادعا تصریح کرد: «ما واقعا برای رسیدن به توافق جدی هستیم. ما مذاکره کردیم که به نقطه توافق برسیم. طرف آمریکایی هم از حسن‌نیت صحبت می‌کند، لذا در مراحل مختلف هم ما ابتکاراتی را روی میز گذاشتیم که مذاکرات را از بن‌بست خارج کردیم. مذاکره‌کنندگان آمریکایی و غربی دو عبارت دارند که همیشه آن را در مذاکرات خیلی تکرار می‌کنند. وقتی موضوعی که ساده حل می‌شود می‌گوییم برویم با روشی ساده حلش کنیم می‌گویند نه، این یک بسته است. مسایل را گره می‌زنند و پیچیده می‌کنند. مثل سوال شما. ما به دنبال بازگشت به برجام هستیم برای نفع اقتصادیمان. این موضوع در مقابل فعالیت صلح‌آمیز هسته‌ای ایران است. بعد شما می‌پرسید حالا نمی‌شود در منطقه تضمین را پیدا کنید. اینها دو موضوع جدا از هم است. ویژگی دوم غربی‌ها در مذاکره با ما این است که در هر مرحله می‌گویند این همه آن‌چیزی است که ما می‌توانستیم بدهیم. سه ماه مذاکره را طولانی می‌کنند بعد دوباره چیزهایی را می‌پذیرند در حالی‌که همان سه ماه قبل می‌توانستند بپذیرند و در متن قرار دهند. وقتی ما این رفتار را می‌بینیم، می‌پرسیم این‌ها واقعا دنبال توافق هستند یا فقط دوست دارند، موضوع طولانی شود.»

وزیر امور خارجه دولت رئیسی در ادامه پاسخش به المانیتور عنوان داشت: «در اثنای مذاکرات نیز پیام‌هایی برای ما می‌آید که دولت آمریکا مشکلات داخلی دارد و انتخابات کنگره را در پیش دارد. ما هم در مورد مذاکرات مشکلات داخلی داریم. تقریبا مرا هر هفته کمیسیون سیاست خارجی و یا صحن علنی مجلس کشورم احضار می‌کند و باید موجی از انتقادات را پاسخ دهم. ستون‌نویسان ایرانی علیه ما مقاله می‌نویسند، شرایط ما در داخل، اگر سخت‌تر از آمریکایی‌ها نباشد به اندازه آمریکایی‌ها هست. ولی ما تا الان شجاعانه و عاقلانه در میز مذاکره حضورمان را حفظ کرده‌ایم. البته پیام های زیادی از آمریکا می‌گیریم که می‌گوید ما حسن‌نیت داریم. امیدواریم این پیام ها تبدیل به عمل شود. به هرحال ما برای رسیدن به یک توافق قوی و پایدار جدی هستیم.»

البته امیر عبداللهیان در مصاحبه ای دیگر با روزنامه نیویورک تایمز و در پاسخ به این پرسش که اگر مذاکرات شکست بخورد و یا دچار فروپاشی شود، واکنش ایران چه خواهد بود؟ آیا غنی‌سازی بیشتری در سطوح بالاتر انجام خواهد داد، بدون جواب مشخص و در یک کلی گویی عنوان داشت:  «ما مذاکره کرده‌ایم نه فقط برای مذاکره، بلکه برای رسیدن به نتیجه ملموس مذاکره کرده‌ایم. این وضعیت را آمریکا و آقای ترامپ به وجود آورده است. ما از سال ۲۰۱۵ هیچ نفع اقتصادی از برجام نبرده‌ایم. البته این هم عجیب است که آقای  بایدن از یک‌طرف رفتار ترامپ را قبول ندارد ولی همان مسیر تحریم‌ها را دنبال می‌کند.» 

این ادعاهای تکراری وزیر امور خارجه دولت رئیسی و دیگر مقامات دولت سیزدهم حکایت از آن دارد که در بر همان پاشنه عدم احیای برجام، ولی با ژستی دیپلماتیک، ذیل تمایل برای مذاکره می چرخد تا، هم در داخل کشور و هم در سطح منطقه و جهان به عنوان بازیگر مخل احیای توافق هسته ای و غیرقابل مذاکره شناخته نشود. از این رو ادعای توخالی آمادگی برای مذاکره به موازات نبود اراده برای احیای برجام توسط دولت رئیسی به عنوان راهکاری در دستور کار تهران قرار گرفته است، غافل از اینکه این روند خود بسترساز بیشتر بحران های کنونی در کشور از بحران اقتصادی و معیشتی گرفته تا بحران های اجتماعی، سیاسی، دیپلماتیک و حتی امنیتی است. 

متاسفانه به دلیل کارشکنی های داخلی، هم در دولت روحانی وهم در دولت رئیسی برای عدم احیای برجام ما شاهد وضعیتی هستیم که حتی در صورت موفقیت مذاکرات و احیای توفق هسته ای نمی توان روی منافع اقتصادی و تجاری آن برای کشور حساب جدی باز کرد، کما اینکه بسیاری از ناظران و کارشناسان حوزه سیاست خارجی و اقتصاد بین الملل هم به آن اذعان دارند. اما در عین حال باید به این واقعیت غیرقابل انکار هم توجه کرد که عدم احیای برجام می تواند وضعیت کنونی کشور را به مراتب بدتر کرده و حتی به نقطه غیر قابل کنترل و بازگشت ناپذیر برساند. به دیگر سخن عملکرد تهران در مذاکرات به نحوی بوده است که احیای برجام دیگر نفع اقتصادی ندارد، ولی عدم احیای برجام تشدید بحران را برای کشور به دنبال دارد؛ بحران با بهتر بگوییم ابربحران هایی که بدون شک مخاطب اصلی آنها، نه مقامات و مسئولین، بلکه خود مردم ایران است. از این منظر قطعا تداوم این وضع کاتالیزور اعتراضات دیگری خواهد شد که در آینده روی خواهد داد. /شرق