کدام مرجع با جنایت های زیست محیطی برخورد می کند؟

نویسندگان:
معصومه زمانیان – دانش آموخته کارشناسی ارشد حقوق بین الملل – استاد دانشگاه
دکتر سمیه السادات میری لواسانی – دکترای حقوق بین الملل عمومی – هیأت علمی دانشگاه و وکیل دادگستری

دیپلماسی ایرانی: در حدود یک سال پیش، بنیاد (2) Stop Ecocide، هیأتی متشکل از 12 حقوقدان مشهور بین المللی، به نام "کارشناسی مستقل برای تعریف قانونی اکوساید (3) (IEP)” را تشکیل داد. این هیأت، تعریفی از اکوساید (4) تحت عنوان “اعمال غیرقانونی یا عمدی ارتکاب یافته با آگاهی از احتمال قوی آسیب شدید و گسترده یا طولانی مدت به محیط زیست” (5) را منتشر کرد. این تعریفِ پیش‌نویس، بلافاصله یکی از پویاترین بحث‌های عمومی درباره یک موضوع حقوق بین‌الملل در سال‌های اخیر را رقم زد و انتقادات زیادی بر آن وارد شد. (6) علیرغم تمام انتقادات سازنده بر تعریف اکوساید، در چهار زمینه این تعریف از نظر حقوقی منحصربه‌فرد است.

اول، اکوساید نخستین جنایت بین المللی است که «غیر انسان محور» (7) خواهد بود. چرا که این تعریف در درجه اول بر حفاظت از محیط زیست متمرکز است و محیط زیست محوری (8) در این تعریف با غیرقانونی دانستن “آسیب شدید و گسترده یا طولانی مدت به محیط زیست” (9) محقق می شود. اگرچه برخی مخالف این دیدگاه هستند (10) ولی بدیهی است که هر تعریفی از اکوساید ارائه شود لزوماً از انسان به طور غیرمستقیم به عنوان محیط زیست انسان محافظت می¬کند.

دوم، با امعان نظر بر تعریف اکوساید، دو نقص ساختاری بر پیکره حقوق بین‌الملل کیفری (ICL) آشکار می شود. زیرا از طرفی، چهار جنایت اصلی بین‌المللی در چارچوب درگیری‌های مسلحانه منحصراً تقنین شده‌اند. علی الخصوص جنایت جنگی تخریب محیط زیست در صورتی یک جنایت بین المللی است که در چارچوب یک درگیری مسلحانه بین المللی رخ دهد یا با آن همراه باشد (11) این در حالی است که اکوساید چه در زمان صلح و چه در زمان درگیری‌های مسلحانه به طور یکسان اعمال می‌شود، بنابراین موجب تعادلی در گرایش ICL نسبت به وقوع جنایت در زمانی به غیر از درگیری‌های مسلحانه می شود. 

از سوی دیگر، یکی از مشکلات مفهومی اساسنامه رم (12)، تمرکز آن بر مجرمیت اشخاص حقیقی و مستثنی کردن جرم اشخاص حقوقی (13) است (ماده 25). اما از آنجا که طبق پیش بینی ها با شدت یافتن آستانه اکوساید، عاملان اصلی آن اشخاص حقوقی یا دولت‌ها خواهند بود. (14) و برای قضاوت مؤثر بر جنایت اکوساید امکان دارد صرفا بر مبحث مسئولیت کیفری اشخاص حقوقی و دولتی متمرکز شد. در حالیکه این شکل از مسئولیت کیفری در حال حاضر در ICL وجود ندارد. در هر صورت بحث در مورد اکوساید ممکن است پتانسیل ایجاد نوآوری در این زمینه را در عرصه حقوق بین الملل ایجاد کند.

سومین ویژگی، فرآیند غیرمتعارف این پیش نویس در عرصه بین¬الملل است. هیأت کارشناسی مستقل برای تعریف قانونی اکوساید (IEP) که به ابتکار یک جنبش جامعه مدنی (بخش خصوصی) نشأت می گرفت، برخلاف روندهای بسیار کند در کمیسیون حقوق بین الملل و کمیته ششم مجمع عمومی، در عرض شش ماه اولین تعریف را ارائه کرد. اگرچه رسمیت قانونگذاری سنتی در سازمان ملل متحد را نداشت اما با این وجود، شروعی برای ارگان های ملل متحد است تا به طور جدی¬تری توسعه یک جنایت بین المللی اکوساید را بررسی کنند.

در نهایت، پذیرش جنایت اکوساید موجب هم گام شدن بین مقررات بین‌المللی محیط زیست (IEL) و ICL است. ماهیت حقوق کیفری این است که محدوده اعمال ممنوعه را تعیین کند و در عین حال تلاش دارد تا بر آزادی انسان تأثیر بگذارد. کاری که مشخصا ICL باید در رابطه با جرم اکوساید انجام دهد این است که؛ آن دسته از اعمال جدی که موجب تخریب محیط زیست را جرم انگاری کند، البته به این شرط که بر فعالیت های اقتصادی پایدار انجام شده تاثیر نامطلوب نگذارد.

جنایات اصلی بین المللی منعکس کننده مهمترین ارزش های جامعه بین المللی هستند (15) با پیروی از این منطق، هر بار که جنایت اصلی جدیدی شناسایی می شود، پیامی مبنی بر عدم تحمل رفتارهای خاص به جامعه بین المللی ارسال می شود. جنایت اکوسایدی نیز از این منطق مستثنی نیست. عنوان "جنایت بین‌المللی" همچنین حاوی یک اثر پیش‌گیرانه مهم است (16) بدین معنا که می تواند یک اثر پیش بازدارنده نسبت به اشخاص حقوقی و دولت ها (مخاطبین اصلی ممنوعیت) داشته باشد، و آن اینکه شروع به تجدیدنظر در مدل های کسب و کار خود  و انتخاب در مورد نحوه شروع یا ادامه تجارت خود در هر بخشی از جهان که در آن فعالیت می کنند تا از تبدیل شدن به جنایتکاران بین المللی در آینده جلوگیری کنند.

لذا، اگر جنایت اکوساید در عرصه بین الملل تصویب شود، یک محدودیت اساسی مشترک بین المللی جدید برای حفاظت از محیط زیست در سراسر جهان ایجاد خواهد شد. این محدودیت مشترک بین‌المللی جدید، پیامی قدرتمند برای بشریت خواهد بود، چرا که نمایانگر یک قرارداد جدید یا یک رابطه جدید بین بشریت و محیط‌زیست است.

نتیجه:

از یک طرف، اکوساید پتانسیل تحولی در معرفی یک عنصر محیط زیست محور در ICL را دارد و از طرف دیگر به اهمیت جرم انگاری رفتار اشخاص حقوقی نیز می پردازد. همچنین از نظر مفهومی، اکوساید تعادلی بین مقررات زیست محیطی و کیفری ایجاد می کند که در درازمدت می تواند حفاظت از محیط زیست را تقویت کند. علاوه بر این، روشی نوآورانه که IEP برای تعریف اکوساید پیش‌نویس کرد، می‌تواند به عنوان الگویی برای اقدامات آتی جامعه مدنی در سایر حوزه‌های حقوق بین‌الملل باشد. از سوی دیگر، تعریف اکوساید ماهیتا بر جنبه حقوق کیفری تکیه کرده است (در ارجاع آن به نسل کشی به عنوان «حادترین جنایات» بیان شده است) و دارای یک اثر پیش‌بازدارنده خواهد بود. البته باید پذیرفت که چنین شانسی وجود ندارد که به این زودی چنین توافقی در عرصه بین الملل اتفاق بیفتد. اما در هر صورت IEP نقطه شروعی برای یک کمپین حقوقی و سیاسی است. 

منابع و پاورقی ها:

 1- Ecocide
 2- https://www.stopecocide.earth 
 3- Independent Expert Panel for the Legal Definition of Ecocide
 4- https://static1.squarespace.com/static/5ca2608ab914493c64ef1f6d/t/60d1e6e604fae2201d03407f/1624368879048/SE+Foundation+Commentary+ and+core+text+rev+6.pdf  
5- “Unlawful or wanton acts committed with the knowledge that there is a substantial likelihood of severe and either widespread or long-term damage to the environment being caused by those acts.”
https://www.ejiltalk.org/protecting-the-environment-through-international-criminal-law/
https://opiniojuris.org/2021/06/23/skeptical-thoughts-on-the-proposed-crime-of-ecocide-that-isnt/
https://opiniojuris.org/2021/06/26/ecocide-and-anthropocentric-cost-benefit-analysis/ 
 7- non-anthropocentric
 8- Ecocentric
 9- Severe and either widespread or long-term damage to the environment.
 10- See: https://opiniojuris.org/2021/06/23/skeptical-thoughts-on-the-proposed-crime-of-ecocide-that-isnt/ 
11- https://www.ejiltalk.org/protecting-the-environment-through-international-criminal-law/ 
  see Article 8(2)(b)(iv) Rome Statute: https://treaties.un.org/doc/Treaties/1998/07/19980717%2006-33%20PM/volume-2187-I-38544-English.pdf 
 12- Rome Statute
 13- Corporate crime
 14-  https://climatetracker.org/new-legal-definition-ecocide-gamechanger-environment/ 
 15- Aksenova, Marina (2017), Symbolism as a Constraint on International Criminal Law, Leiden Journal of International Law, Vol. 30, Issue 2, p. 478. DOI: https://doi.org/10.1017/S0922156516000741 
16-Ibid. p. 491.