فرید زکریا؛ لیبرال دموکراسی و حکایت فیل در تاریکی

نویسنده: احسان سپه وند، کارشناس ارشد دیپلماسی و سازمان های بین المللی

دیپلماسی ایرانی: درس هایی برای دنیای پساکرونا (1) عنوان آخرین اثر نویسنده و اندیشمند شهیر هندی تبار امریکایی، فرید زکریا است. در وصف وی می توان چنین آغاز کرد که او از پدری مسلمان و نزدیک به تشکیلات کنگره ملی هندوستان و مادری که سابقه سردبیری روزنامه ساندی تایمز هندی را برعهده داشته، متولد شده است. تحصیلات ابتدایی فرید زکریا در هندوستان و پس از آن در ایالات متحده ادامه یافت که این روند ختم به دریافت درجه دکتری فلسفه سیاسی از دانشگاه هاروارد تحت هدایت اساتیدی چون ساموئل هانتینگتون ، استانلی هوفمن و رابرت کوهن در سال 1993 شد. قسمت اعظم شهرت وی موثر از همکاری با رسانه های BBC  و  CNN است. از او آثار متعددی با چاپ رسیده است. در این میان دو اثر آینده آزادی (2) و جهان پسا امریکایی (3)  به علت وجه انتقادی شان مورد توجه و وثوق بیشتری واقع گردیده اند. 

کتاب درس هایی برای دنیای پسا کرونا مشتمل بر 10 بخش است. نویسنده در این اثر سعی دارد تصویری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی از فضای جهان، با عبور از بحران حاصله از همه گیری ویروس کرونا را ارائه دهد. زکریا در قسمتی از اثر اشاره می کند که نظام بین المللی پس از فروپاشی شوروی سابق در سال 1991 دارای سه مشخصه است: ژئوپلیتیک، اقتصادی و تکنولوژیک. وی ادامه می دهد که این نظم در بازه زمانی یاد شده در سه چالش جدی قرار گرفته است که شامل ،حوادث یازده سپتامبر، بحران مالی 2008 و همه گیری ویروس کرونا می باشند (4).جهت فهم دقیق تر این مهم به کتاب جهان پسا امریکایی اشاره میکنم که نویسنده در آن اثر صریحا بیان می کند که سه قرن گذشته دنیا تحت سلطه نظم لیبرالیسم غربی بوده است که ابتدا انگلستان و سپس امریکایی ها آنرا نمایندگی می کرده اند(5).با این پیش فرض وی در درس هایی برای دنیای پسا کرونا با اشاره به نظم لیبرال دموکرات پس از فروپاشی شوروی اذعان می دارد که این نظم هیچ گاه دوران طلایی نداشته است(6). به راستی معضل کجاست که این چنین اندیشمندی گاهی در وادی سرگردانی پای به میدان نقد می گذارد و زمانی دیگر به تاثیر از اساتید خود لیبرال دموکراسی نظم نهایی سعادت بشر می پندارد؟

به گمان نویسنده این سطور شاید بتوان پاسخ این سوال را در بنیان های گاهی ایدئولوژیک لیبرالیسم در ترکیب با دموکراسی جستجو کرد. این انتقاد از آغاز پیرامون لیبرال دموکراسی بود که به دلیل حاکمیتِ سرمایه محور و رویارویی کالاگونه با بسیاری مفاهیم انسانی ، در ورطه باز تولید ایدئولوژی قرار گیرد. بحران های سه گانه یاد شده پس از فروپاشی شوروی سابق این گزاره را در اذهان تقویت می کند که گویی در برهوت پسا ایدئولوژی که برآیند عصر سوپر تکنولوژیک قرن بیست یکم است ، نظام سرمایه داری دیگر قادر نیست از درون ثبات خود را تنظیم کند(7). با این پیش فرض به نوعی می توان دریافت که پیرامون نظم لیبرال دموکراسی آنچه در معرض خطر جدی است از بین رفتن تام بودگی معناهاست. گویی بازگشت لیبرال دموکراسی قرن بیست و یکمی به آن جمله معروف لکان در واکنش به اعتراضات 1968 پاریس است که گفت:
(آنچه شما شوق و رغبتش را دارید یک ارباب جدید است که به آن خواهید رسید)(8).

به تعبیر اسلاوی ژیژک اصطلاح و تاکتیکی در بازی بوکس وجود دارد که با بغل کردن حریف از ضربات وی جلوگیری می شود(9). گویی واکنش نظم لیبرال دموکراسی به بحران های سه گانه یاد شده کماکان همان بغل کردن است زیرا بنیان لیبرال دموکراسی به عنوان ابزار مبارزه علیه کلیه به تعبیر خود افراط و تفریط ها همواره دموکراتیزه کردن سرمایه داری است. بنظر این بیان می تواند به فرید زکریا پیشنهاد گردد که  به تعبیر آلن بدیو امروز نام دشمن نه امپراطوری یا سرمایه، بلکه دموکراسی است(10). توهم دموکراتیک در نظم سرمایه محور لیبرال یعنی پذیرفتن اینکه روال های دموکراتیک، یگانه ساختار مقتضی برای هر نوع تغییر و تحول ممکن را فراهم می کند ، به طور مشخص همین توهم است که مانع هر گونه دگرگونی اساسی در مناسبات سرمایه داری می شود. 

دفتر سوم مثنوی معنوی از مولانا جلال الدین محمد بلخی حکایتی را روایت می کند از حضور یک فیل در اتاقی تاریک آنهم در شهری که مردمانش تا به آن روز فیل ندیده بوده اند. این جماعت هر کدام با توجه به تاریکی فضا به درون اتاق رفته و با کمک حس لامسه خود سعی در شناخت فیل داشته اند. هر کدام از افراد با لمس قسمتی از بدن فیل استعاره ای از جسمی دیگر را بیان می کند که به لحاظ منطقی نیز هیچ کدام از این استعاره ها ختم به گزاره کاذبه نمی گردد اما کلیت در تاریکی باقی می ماند. به گمان نویسنده این سطور معضل مورد بحث قرار گرفته شده فوق  بی شباهت به تمثیل مولوی نیست. مشاهده برون داد های نظم لیبرال دموکراسی پس از بحران های مورد اشاره فرید زکریا نشان دهنده رویارویی این نظم ، هر بار با قسمتی از واقعیت های بین المللی موجود است. روزی جستجوی امنیت در نابرابری، روز دیگر اوراق اقتصادی که نابرابری آفرید و امروز به تعبیر فرید زکریا در پس یک همه گیری بین المللی، عقب گرد از پروژه جهانی سازی . حلقه مفقوده لیبرال دموکراسی همینجاست، برابری. گویی این مفهوم در لیبرال دموکراسی از آغاز به شکل فرزندی نارس متولد شد.

زیرا در دموکراسى اقتصادى، سرمایه دار می تواند بدون کوچکترین محدودیتی، با بهره گیرى از هر وسیله اى، به کسب سود بپردازد که حاصل آن، شکل گیرى دو طبقه فقیر و غنى یادر واقع، نابرابرى اجتماعى است. صد البته، برابرى در ابزار و وسایل کار اقتصادى هم،در بین افراد جامعه وجود ندارد. در این جا، برابرى از مفهوم ذاتی خود بسیار فاصله می گیرد(11). با توجه به بنیان های سیاسی لیبرال دموکراسی که مجال پرداختن به آنها در این یادداشت نیست شاید بتوان چنبن نتیجه گیری کرد که در دموکراسى سیاسى، مولفه برابرى، فداى اصل آزادى و در دموکراسى اقتصادى، مولفه آزادى، فداى اصل برابرى مى گردد. به هر حال در سطح نظریه سیاسی یا فلسفه، در تمایز با سیاست و تبلیغات ، آنچه مورد نیاز فرید زکریاست دفاع از نظم برآمده از لیبرال دموکراسی در برابر حملات کسانی نیست که به دموکراسی لیبرال باور ندارند، چون حملات آنها هرگز نامناسب تر و بی موردتر از اکنون نبوده است، بالعکس آنچه مورد نیاز است نقد دموکراسی های غربی در پرتو آرمانهای آنهاست.

در پایان کتاب و در قسمت نتیجه گیری فرید زکریا بر ادعا منتقدان صحه گذاشته و همکاری های بین المللی را نیازمند تصمیم گیری های همگانی میپندارد که این مهم با عنایت به ویژگی های نظم لیبرال دموکرات که امروز نابرابری آفریده، بنظر کارساز نخواهد بود.

منابع مورد استفاده:

1. Fareed Zakaria, Ten Lessons for a Post-Pandemic World, (W.W. Norton & Company; 2020)
2. Fareed Zakaria The Future of Freedom: Illiberal Democracy at Home and Abroad, , (W.W. Norton & Company; 2003)
3. Fareed Zakaria,  The Post-American World, Release 2.0, (W.W. Norton & Company; 2011)
 4. زکریا، فرید. (1400) درس هایی برای دنیای پساکرونا،ترجمه محمد علی شفیعی،نشرکتابستان،ص17
5. زکریا، فرید.(1394) بازی بزرگان،ترجمه عبدالله مولیانی،نشر اطلاعات، ص64
6.درس هایی برای دنیای پسا کرونا، ص234
7.ژیژک، اسلاوی.(1398) سال رویا های خطرناک، ترجمه رحمان بوذری،نشر هرمس ، ص16
8.ژیژک، اسلاوی. همان، ص115
9.ژیژک اسلاوی. همان، ص120
10.Alain, Badiou. Perfazione  all edizione  italiana, in Metapolitica , Napoli: Cronopio 2002, p.14
11. میلتون ،  فریدمن. سرمایه دارى و آزادى، ترجمه غلام رضا رشیدى نشر نی ،ص 34-17