نقش فرش ایرانی در همکاری با اروپا

دیپلماسی ایرانی: فرش، یکی از پیچیده ترین و مدرن ترین زیراندازها یا منسوجات ساخت بشر است که سابقه تولید ان به بیش از سه هزار سال پیش بر می گردد و  بدون شک فرش ایرانی یکی از نمادهای تعالی هنر ، سخت کوشی ؛ ایده پردازی و بویژه فعالیت تیمی زنان جامعه متمدن ایران در اعصار مختلف تاریخ بوده است تاریخ فرش دستباف را در جهان می‌توان به آغاز تمدن در جوامع بشری مربوط دانست. بشر اولیه در طی قرنها به روش درهم تنیدن الیاف گیاهی و پوست درختان و نتیجتاً صنایعی نظیر سبدبافی آشنا شده بود و با بهره‌گیری از پشم حیواناتی که قابلیت زیست در جوامع اولیه را داشتند، می‌توانست زیراندازهایی نه‌چندان نرم را تولید کند. در واقع، فرش نوعی منسوج است که از در هم بافتن ماهرانه دسته های نخ به وجود می آید و صحبت از فرش دستباف در هر نقطه از جهان، بدون ذکر نام ایران ارزشی نخواهد داشت. ایران یکی از خاستگاه ها و زادگاه های اصلی فرش دستباف بوده، در حال حاضر یکی از مهم ترین و مؤثرترین کشورهای جهان در بازار هنر صنعت فرش دستباف است. 

اوج ترویج هنر قالی بافی در زمان پادشاهان صفوی به ویژه شاه اسماعیل (۹۰۷- ۹۳۰ه.ق.) در تبریز، شاه طهماسب (۹۳۰-۹۸۴ ه.ق.) در قزوین و شاه عباس (۹۹۶-۱۰۳۸ ه.ق.) در اصفهان بوده است.شاه اسماعیل تعداد زیادی از طراحان و نگارگران را از هرات به تبریز دعوت کرد و زیر نظر کمال الدین بهزاد ؛نگارگر مشهور ایرانی؛ قرار داد.هنرمندان در تبریز گرد آمدند و شاه  اسماعیل کارگاه های قالی بافی بزرگی دایر کرد. جهانگردان مشهور بسیاری مانند دلاواله ایتالیایی و ژان شاردن فرانسوی از کارگاه های قالی بافی ایران در زمان شاه عباس صفوی بازدید کرده اند و بسیار مجذوب هنر و ظرافت فرش ایرانی شده اند؛ آنان از وجود کارگاه های قالی بافی متعدد در اصفهان، مشهد،کاشان، گیلان و … نوشته اند که با نظم بسیار بالا تحت نظارت به تولید فرش دستباف می پرداختند. در دوران قاجاریان، به علت استقبال بین المللی از فرش ایرانی و تقاضای رو به رشد خرید آن، هنر-صنعت فرش بافی رونق گسترده ای یافت، به گونه ای که سیسیل ادواردز ، سال ۱۸۷۵ میلادی را سال احیای نقالی بافی در ایران نامید. تاسیس «موسسه قالی ایران» در سال ۱۳۰۹ و شرکت سهامی فرش ایران در سال ۱۳۱۴  و راه اندازی موزه ملی فرش ایران در سال ۱۳۵۶ از جمله اقداماتی است که در آن دوران رخ داده است.

جالب است که در دائره المعارف علوم رومانی در مورد فرش ایرانی این گونه آمده است :"تولید  فرش از زمان های بسیار قدیم در ایران وجود داشته و شواهد تاریخی گواه این واقعیت است. به گفته دانشمندان، فرش پازیریک که پس از حفاری در سال 1946 کشف شد، مربوط به 500 سال قبل از میلاد و دوره هخامنشی است .تجملاتی که امروز با فرش ایرانی گره خورده است در تقارن با آغاز متوسط آن در میان قبایل عشایر فارس است. فرش سپس عنصری از عایق حرارتی چادر بود که در زمستان های سخت مورد نیاز بود و از قرن پنجم ، ابزاری برای عبادت بود که مسلمان مومن در پنج نماز روزانه زانو زد. متعاقباً ، این وسیله ای برای انعکاس  هنر شد ، به ویژه از طریق آزادی انتخاب رنگهای زنده و نقش های مختلف. اسرار ساخت آن حفظ و از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. صنعتگران مردمی از حشرات ، گیاهان ، ریشه ها ، درختان و سایر مواد به عنوان منبع الهام استفاده می نمودند".

ایران در سال ۲۰۱۸ میلادی پس از چین، ترکیه، هندوستان، بلژیک، هلند و آمریکا در جایگاه هفتمین صادرکننده بزرگ فرش قرار گرفت. ارزش صادرات فرش ۳۰۰ میلیون دلار در آن سال تخمین زده شد. در سال ۲۰۱۷ میلادی زمانی که برجام هنوز اجرا می‌شد ایران اصلی‌ترین صادرکننده فرش دستباف به جهان بود و  در سال ۲۰۱۹ میلادی به ۷۰ میلیون دلار کاهش یافت. فشار ناشی از تحریم‌های امریکا و شیوع کرونا وضعیت معیشتی ده میلیون فعال در صنعت فرش ایران را در معرض خطر قرار داده است صنعتی که میراث ملی ایرانیان محسوب می‌شود. صنعت فرش ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین صادرات غیر نفتی ایران به دلیل همه‌گیری کرونا و همزمانی آن با تحریم های امریکا و اروپا علیه ایران دوران خوبی را تجربه نمی نماید و  در حالی که وضعیت معیشتی میلیون‌ها فعال صنعت فرش در معرض خطر قرار دارد و این صنعت در حال باختن بازی به رقبای منطقه‌ای و جهانی است در داخل کشور واکنش قابل توجه و پویایی از سوی متولیان امر مشاهده نمی شود. شواهد حکایت از آن دارد که بیش از یک میلیون فعال در این حوزه بیکار شده‌اند و امروزه در شهرهایی، چون کاشان، کرمان، مشهد، اصفهان، گرگان و قم تنها کارگاه‌های کوچک قالی‌بافی وجود دارند که طرح و سبک منحصر بفرد هر منطقه را بر روی فرش‌های بافته شده اعمال می‌کنند. با توجه به مواد به کار رفته، زمان و نیروی کار مورد نیاز بافت هر فرش قیمتی بین ۵۰۰ تا ۵۰ هزار دلار خواهد داشت این در حالیست که کشورهایی، چون مصر، هندوستان، مراکش، هلند، ترکیه، کانادا، چین و بلژیک صاحب صنعت فرش داخلی هستند و فرش‌هایی ارزان‌تر از فرش ایرانی را عرضه می‌کنند؛ در نتیجه، به رقبای جدی ایران در بازار‌های جهانی تبدیل شده‌اند.  

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، هنر-صنعت فرش دستباف ایران تحولات مثبت و منفی زیادی را تجربه کرد که  نوسانات شدید نرخ ارز ؛ اعمال برخی تحریم های مالی بین المللی و محدودیت ها در واردات  فرش دستباف ایران توسط برخی کشورهای مقصد؛ کاهش صادرات فرش دستباف ایران از حدود یک میلیارد دلار در سال های ابتدایی انقلاب به حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیون دلار در سال های بعد از تحولاتی که اثرات منفی بر تولید و بازار فرش ایران گذاشت. پرداختن به تاریخچه فرش دستباف در اروپا که دروازه تولید صنعتی آن است، نکات مهم و جالبی را در برداشته باشد. در اوایل قرن ۱۶، کاردینال «ولسی» که علاقه فراوانی به قالیچه داشت، باعث ورود قالیچه های ایرانی و ترکی به انگلستان شد. بر طبق مدارک تاریخی، آغاز صنعت قالی بافی در انگلستان به ۱۵۵۰ میلادی می رسد. قالی های آن زمان که دوره حکومت ادوارد پنجم بود، تحت توجه اشراف و شاهزادگان بافته می شده است و هنوز نیز نشانه شکوه و جلال در نقش و طرح فرش های آن زمان نمایان است و بهترین نمونه آن قالی به نام «ورولوم» است که در سال ۱۵۷۰ و برای ملکه الیزابت بافته شد. علاوه بر انگلستان ، فرانسه یکی از قدیمی ترین و مهم ترین کشورهای اروپایی تولید کننده قالی دستباف و سپس ماشینی بود. پیشرو بودن فرانسه در برخی از مقاطع زمانی سبب می شد که تولیدکندگان قالی در سایر کشورهای اروپایی به ویژه نگلستان ، اقدام به جذب بافندگان ماهر فرانسوی برای انتقال دانش فنی بافت قالی های جدید نمایند. بنابراین در ادامه، به تاریخچه تولید قالی دستباف در رانسه پرداخته می شود.

بین سده های 1499-1722، تجارت با اروپا از طریق صادرات فرش های ایرانی برقرار شد و از قرن 16 میلادی به بعد و با قدرت گرفتن صفویان در ایران، صادرات محصولات ایرانی به اروپا شتاب بیشتری به خود گرفت. یکی از این محصولات که در اروپا محبوبیت فراوانی پیدا کرد و به یکی از نمادهای اشرافی‌گری در خانواده‌های اروپایی تبدیل شد، فرش ایرانی بود. از این روست که شاید بتوان روزگار صفویان را دوران اوج و دوران زرین فرش ایرانی دانست. شاه عباس بزرگ با ایجاد کارگاه‌های قالی‌بافی در اصفهان و کاشان و دیگر نقاط، قالیبافی را به سطح اول هنر ملی ارتقا داد. در این کارگاه‌ها فرش‌های نقره‌بافت و زربافت نیز تولید میشد که در اروپا به فرش‌های "شاه عباسی" یا فرش‌های "درباری" مشهور شدند. دن گارسیا، سفیر اسپانیا در دربار شاه عباس، در خاطرات خود مینویسد "قالی‌هایی که در شهر کاشان و روستاهای اطراف آن بافته میشوند و همچنین قالی‌های اصفهان بهترین نوع این کالا در سراسر مشرق زمین است."  محبوبیت فرش ایرانی در قاره سبز ، سبب شد تا هنرمندان اروپایی نیز از قرن 16 به بعد آثار خود را به فرش ایرانی مزین نمایند تا این آثار در بین مردم مورد توجه و استقبال بیشتری قرار گیرد بطوری که امروزه یکی از آثار ارزشمند در بسیاری از کاخ های قدیمی اروپا همین فرش ایرانی با قدمت بیش از سه تا پنج قرن می باشد امری که موجب شده  اروپا همواره بازار اصلی فرش‌های دستباف ایرانی باشد  و در حال حاضر 100 درصد فرش‌های کهنه شده دستباف صادر می شوند اما به دلیل گرانی فرش میزان فروش در بازار داخلی کاهش یافته و در بازار صادراتی نیز نمی‌توانیم به جایگاه واقعی خود دست یابیم.

بطور سنتی حدود 25 تا 30 درصد صادرات فرش دستباف به آمریکا بوده است، البته چند سالی است به دلیل تحریم، صادراتی به این کشور این روند متوقف شده و کشورهای دیگر در این زمینه جایگزین شدند. در حال حاضر چین و روسیه جایگاه خوبی دارند و عمده صادرات نیز به کشورهای اروپایی انجام می‌گیرد.کشورمان می‌تواند هرگونه نیاز دنیا در رابطه با فرش دستباف را تامین کند اما گرانی فرش موضوعی مهم در این زمینه است که این امر محقق نمی‌شود. بعد از آمریکا، کشورهای آلمان، لبنان، انگلیس و ژاپن مهم‌ترین بازارهای صادراتی فرش دستباف ایران هستند؛  آلمان با واردات ۵/ ۵۷ میلیون دلار فرش ایرانی در سال گذشته ۶/ ۱۳ درصد از بازار فرش ایران را به خود اختصاص داد. یکی از عوامل مهم کاهش فروش فرش در اروپا جمع شدن مغازه‌های کوچک در شهرهای مختلف اروپاشت و اگر این شرایط  ادامه پیدا کند و از یک نسل عبور کنیم، نسل بعد دیگر نمی‌داند فرش دستباف ایرانی چیست. واقعیت این است که ایران  در بازارهای بین‌المللی فرش سقوط کرده و میدان را به رقبای  آسیایی و غیره واگذار نموده است . بهر حال ضرورت دارد نقشه راهی جامع با هماهنگی وزارتخانه های صنعت و تجارت ؛ امور خارجه ؛ کار و امور اجتماعی و تعاونی های روستایی و تولیدکنندگان فرش برای احیای جایگاه ارزشمند فرش ایرانی دردر هر دو بخش قاره اروپا و بازار پرظرفیت روسیه تدوین و اجرایی گردد. انشااله در بخش بعدی به نقش و اهمیت طلای سرخ و خاویار طلایی ایران در همکاری با اروپا می پردازیم.