از «برقع» تا «بیکینی»، اصلاحاتی که بیشتر جنبه تبلیغاتی دارند

نویسنده: حسین فراهانی، کارشناس ارشد روابط بین الملل از دانشگاه تربیت مدرس 

دیپلماسی ایرانی: در طول تاریخ زنان در «جامعه سنتی بسته» عربستان همیشه به دلیل میراث رسوم قبایلی پائین تر از مردان قرار داشته و لذا از هویت مستقل برخوردار نبوده اند. ازدواج، اشتغال، مسافرت، سرمایه گذاری و دریافت مجوز تجارت برای زنان با اجازه قیّم ممکن بود. بررسی مطالبات این بخش از جامعه تا کنون بر پایه نیل به استقلال فردی و شکستن حصار وابستگی به قیّم و رهایی از آزار و خشونت ورزی مردان بوده است. می توان گفت از منظر جامعه شناختی، خلاء پایگاه اجتماعی زنان در عربستان به دلیل پیشینه تاریخی پدرسالاری و استقرار فرهنگ متصلب بر مبنای فرودستی و تبعیض جنسیتی علیه زنان از دیرباز بوده و زایل شدن آن به آسانی میسر نخواهد شد؛ زیرا نگاه تحقیرآمیز به زنان در نتیجه پدیدآمدن منش اجتماعی نیز می باشد که تاریخ قبایل عرب آن را همواره رفتاری مشروع و درست دانسته است.

به طور کلی تا مدت ها عدم وجود هویت مستقل؛ عدم مشارکت در برنامه های سیاسی و حق رأی؛ عدم فعالیت اقتصادی؛ عدم وجود امکانات تحصیلی و آموزشی مناسب؛ تبعیض بدون پشتوانه قانونی؛ حجاب و الزام به پوشاندن صورت؛ جداسازی افراطی زنان و مردان؛ عدم حقّ رانندگی و تعدد زوجات محورهای اصلی مشکلات زنان عربستانی مطرح می شد اما به مرور زمان همزمان با مطالبات زنان اصلاحات در این حوزه توسط حکومت انجام شده است.  سابقه اولین اصلاح به زمان ملک فیصل در دهه 1960 و ساخت اولین مدرسه دخترانه با ترغیب همسر ترک ایشان خانم «عفت ال ثنوین» که از قسنطنیه آمده بود بر می گردد. در ادامه تا اواخر دهه 1970 تغییراتی ولو اندک و آرام به نفع زنان در مورد حضور در جامعه و نوع پوشش رخ داد اما با قدرت گرفتن اسلام سیاسی در منطقه رادیکالیسم در عربستان قدرت گرفت و حکومت مجبور به تسلیم در برابر مذهبیون شد که از نتایج مهم آن اعمال محدودیت های بیشتر در مورد زنان بود.

دهه 1980 به نفع زنان نبود و به جز اجازه حضور گوینده زن در تلویزیون با حجاب و بدون نقاب چندان تحول قابل توجهی به نظر نمی رسد و از این رو زنان دست به کار شدند تا حکومت را به عقب برانند. نقطه اوج اعتراضات زنان در دهه های پایانی قرن 20 ، راه اندازی کارناوال در شهر ریاض در سال 1990 و تکرار این حرکت در سال 2002 بود که در هر دو مورد بازداشت موقت و محرومیت از مشاغل را برای این زنان که همگی از طبقه متوسط به بالا بودند نتیجه داد. با این حال حکومت پس از حمله 11 سپتامبر 2001 که منجر به فشار امریکا بر کشورهای عربی به منظور ترویج دموکراسی شد به انجام اقدامات اصلاحی در قبال زنان تن داد. در سال 2001 برای زنان کارت ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﺻﺎﺩﺭ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺸﺮﻭﻁ ﺑﻪ ﺭﺿﺎﻳﺖ ﻧﺎﻣﻪ ﮐﺘﺒﻲ ﺍﺯ ﺳﺮﭘﺮﺳﺖ ﺯﻥ ﻭ ﻳﺎ ﻧﺎﻣﻪ ﺍﻱ ﺍﺯ ﮐﺎﺭﻓﺮﻣﺎﻱ ﺍﻭ بود. مشارکت اجتماعی زنان نسبت به دهه 1990 از 1% به 7% رسید و نزدیک به  22 هزار نفر از زنان مشاغل تجاری را به دست آوردند. ﺯﻧﺎﻥ ﺩﺭ ﭘﺎﺭﻩ ﺍﻱ ﻣﻮﺍﺭﺩ ﺑﻪ ﻋﻀﻮﻳﺖ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﺩﻫﺎﻱ ﺍﺟﺮﺍﻳﻲ ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺍﺗﺤﺎﺩﻳﻪ ﺻﻨﻔﻲ ﺭﻭﺯﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﮐﻤﻴﺴﻴﻮﻥ ﺣﻘﻮﻕ ﺑﺸﺮ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎﻥ ﺳﻌﻮﺩﻱ ﻣﻨﺼﻮﺏ ﺷﺪﻧﺪ. در سال 2007 مجوز تحصیل در رشته حقوق به زنان اعطاء  و در سال 2009 نخستین دانشگاه مختلط در شهر ثول طائف تأسیس شد. افتتاح اولین کالج «دارالحکم» در زمینه علوم انسانی و طب برای زنان و افتتاح دانشگاه تخصصی زنان «عبدالرحمن» در سال 2010 از دیگر اقدامات است. 

پس از بهار عربی در سال 2011 نیز زنان عربستانی مطالبات و تحرکات جدیدی از خود نشان دادند که مهمترین آنها رانندگی در شهرهای مختلف به صورت سمبلیک بود. در پی مطالبات آنها در سال 2013 ، ملک عبدالله 30 زن را به شورا، بالاترین مقام مشورتی وی منصوب کرد و قانونی تصویب شد که خشونت خانگی را جرم می داند. با این حال هیچ کدام از اصلاحاتی که ذکر شد به اهمیت اصلاحات پس از سال 2015 در دوره ملک سلمان و توسط ولی عهد تحول آفرین او محمد بن سلمان نمی باشد. محمد بن سلمان که جایگاهش از سوی سایر شاهزادگان تهدید می شود برای رفع مشکل مشروعیت به زنان و جوانان روی آورده و تحولاتی به سرعت نور را به طور موازی با چشم انداز 2030 و یا در ذیل آن چشم انداز در پادشاهی شن ها رقم زده است. اعطای هزاران بورس تحصیلی خارج از کشور به زنان، اعطای حق کاندیداتوری در انتخابات شهرداری ها علاوه بر حق رای، تاسیس مرکز رسیدگی به خشونت های خانگی، صدور کارت شناسایی بدون اجازه قیّم، اجازه رانندگی، مجوز حضور در ورزشگاه ها، تسهیل طلاق از طرف زنان، مجوز حضور در ادارات بدون همراه مرد، مجوز دریافت گذرنامه به صورت مستقل، اجازه سفر مجردی به زنان بالای 21 سال، عضویت زنان در پلیس و  انتصاب در سمت های مهم همچون سفارت در آمریکا، تعهدبه اعطای فرصت های برابر با مردان به زنان در چشم انداز 2030 و پیش بینی افزایش مشارکت در نیروی کار توسط زنان از 22% در سال 2016 به 30% در سال 2030 همه و همه از اقداماتی است که اصلاحات این دوره را غیرقابل بازگشت نشان می دهد.

از دیگرسو جامعه مدنی عربستان نیز نسبت به این تحولات بی تفاوت نبوده و کمپین های متفاوتی در حال شکل گیری و گسترش است. برای مثال در سال ۲۰۱۷ «مریم مصلی» یک فعال مسائل زنان در عربستان سعودی دست به اقدامی تحسین برانگیز زد. او با راه اندازی طرح Under the Abaya یا تحت العبایه که به انعکاس پوشش متنوع و سبک زندگی زنان سعودی می پردازد سعی کرد به جهانیان بفهماند که زیر این عبای سیاه؛ زن امروزی در سعودی محدودیت ها را به چالش می کشد و برای رسیدن به آزادی تلاش می کند.

مریم مصلی در مصاحبه با میدل ایست آی در سال ۲۰۱۹ گفت: «من می خواهم به جهانیان نشان دهم که ما فراتر از این چهره های خاموش و سیاه رنگی هستیم که در خبرها مشاهده می کنید. ما نیرومند و مدعی هستیم».

در پایان باید گفت در مورد اصلاحات حوزه زنان در عربستان ذکر چند نکته ضروری به نظر می رسد. نخست اینکه کارشناسان معتقدند اصلاحات در این حوزه بر آینده سایر وجوه اصلاحات در این کشور چندان تأثیری ندارد و بیشتر حالت تبلیغاتی دارد. به عبارتی اصلاحات حوزه زنان «پیشران» به معنای عام آن نیست. دومین نکته این است که علی رغم تلاش های حکومت، هنوز زنان سعودی به لحاظ فرهنگی آمادگی برون رفت از بندهای اسارت را ندارند. مردسالاری چنان در جامعه سعودی ریشه انداخته است که جامعه سعودی تحرکات آزادی خواهانه زنان را بر نمی تابد. شاهد مثال اینکه تا کنون کمتر از 100هزار نفر از زنان برای دریافت گواهینامه رانندگی درخواست داده اند یا همین چند روز گذشته ویدئویی از حضور دو دختر جوان در القصیم تنها بدون روبنده مرسوم پخش شد که اعتراض اهالی و در نتیجه بازداشت آنها را در پی داشته است. نکته سوم و البته مهمترین نکته این است که گرچه زنانی که تا دیروز با «برقع» رفت و آمد می کردند اکنون اجازه یافته اند اوقات فراغت خود را با «بیکینی» در سواحل دریای سرخ سپری کنند  و در خیابان های ریاض تظاهر به بی حجابی کنند اما همچنان زنان سعودی به لحاظ شاخص های اساسی همچون شکاف جنسیتی در وضعیت مطلوب به سر نمی برند و رسیدن به ایده آل ها نیز نیازمند حل تعارضات با «دستگاه مذهبی همه جا حاضر» است. هر چند به طور کلی از روی اکراه یا اختیار دستگاه دینی رسمی با این تحولات کاری ندارد اما نمی توان به طور کلی نیز آنها را نادیده گرفت. از این رو در برخی موارد جزئی نظر آنها اعمال شده و در برخی موارد نیز چالش هایی بین آنها و حکومت بوجود می آید. از این گذشته نمی توان گرایش ها مذهبی بخش قابل توجهی از مردم در عربستان را به طور مستقل و یا نیروی محرکه دستگاه دینی نادیده گرفت.