تغییر در شکل روابط تهران و بغداد

نویسنده: جلال خوشچهره، کارشناس مسائل سیاسی و بین الملل

دیپلماسی ایرانی: چهارمین ایستگاه "برهم صالح" رئیس‌جمهوری عراق در سفر منطقه‌ای خود، تهران بود. او پس از سفر به کویت، ابوظبی و امان به تهران آمد. اینکه برخلاف گذشته، تهران نخستین وعدگاه رئیس‌جمهوری عراق در سفری چنین بود را باید در تغییر سیاست‌های این کشور بررسی کرد. وضع جدید تأثیر پذیرفته از دو عامل اصلی است؛ فشارهای امریکا و شکل‌گیری نگرش‌های تازه عراق در قبال ایران. 

عوامل زیادی به عنوان متغیر در روابط ایران و عراق عمل می‌کنند. مرزهای طولانی مشترک؛ سابقه تاریخی؛ فرهنگ مشترک از حیث روابط دینی‌- مذهبی و قومی سبب شده تا به نسبت زیادی هرگونه تحول در اوضاع سیاسی این دو، بر سطح و چگونگی روابط آنها تأثیر بگذارد. این درحالی است که عوامل منطقه‌ای و بین‌المللی نیز همواره توانسته است براین روابط سایه بیندازد. شکل و ماهیت روابط دو کشور نیز به‌طور مستقیم با اراده دولت‌های آنها مربوط بوده، به‌گونه‌ای که سابقه روابط ایران و عراق مشحون از سطح دوستی، تنش، تنش‌زدایی، دشمنی، صمیمیت تا سطح شبیه به اتحاد استراتژیک و نزدیکی روابط با لحاظ احتیاط‌‌های لازم بوده است. مهمترین عامل در این میان سه عنصر همجواری؛ دین و مذهب مشترک که گاه به رقابت ایدئولوژیک نیز انجامیده و سرانجام تفاوت عضویت دو کشور در شمار کشورهای عرب و غیر عرب است. علاوه براین، عراق از سال 2003 تاکنون به رغم همه تلاش‌ها برای ایجاد دولت مقتدر و یکپارچه، هنوز نتوانسته به وضع ایده‌ال در این‌باره دست یابد. به این ترتیب خواسته و یا ناخواسته سیاست‌هایش تابعی از برنامه‌هایی است که از یکسو برای ایجاد ثبات در کشور و از سوی دیگر جلب و جذب سرمایه‌های خارجی باید به الزام‌های مترتب براین وضع تن دهد. بنابراین دولت عراق قادر نیست به صورت متحد استراتژیک برای نه تنها ایران بلکه دیگر همسایگانش عمل کند. در این‌حال توانایی دشمنی و استمرار اختلاف با همسایگانش را نیز ندارد. خاصه آنکه با ضعیف شدن سقف حاکمیت در این کشور، دولت مرکزی بیش از همیشه دچار ضعف در درون و بیرون از مرزهای خود است. 

دولت جدید عراق در خدمت به ایجاد ساخت و کار ثبات در کشور و بازگشت امید و اعتماد عمومی داخلی، پرهیز از تنش‌های بیرونی را در دستور کار خود قرار داده است. سختی کار او در این میان از یکسو روابط به هم تنیده با ایران است که اکنون در سیبل اقدام‌های خصمانه دولت امریکا، عربستان و امارات عربی متحده قرار دارد. از سوی دیگر می‌خواهد روابط خود را با همسایگانش در وضعی متعادل قرار دهد. نمی‌توان از این بابت به بغداد خرده گرفت، اما اینکه آیا قادر است این سیاست را بدون آسیب زدن به آنچه سابقه صمیمیت تهران و بغداد بوده را بخوبی دنبال کند، بستگی به درایت دولتمردان تازه نفس عراق دارد. 

سفر برهم صالح به تهران اگرچه چهارمین ایستگاه توقف او در سفر دوره‌ای به منطقه بود و پس از آن به ریاض رفت، اما دیدارها و اظهاراتش حکایت از تأکید و اراده بغداد به حفظ روابط خوب با تهران به‌رغم هشدارها، تهدیدها و تطمیع‌هایی است که امریکا و متحدان منطقه‌ای آن در این باره دارند. بدیهی است روابط ایران و عراق اکنون فصل تازه‌ای را آغاز کرده است ولی به نظر می‌رسد دولت‌های دو کشور با لحاظ همه تغییرات ایجاد شده در این فصل، اراده لازم را در درک متقابل از وضع یکدیگر داشته و بر استمرار روابط دوستانه تأکید دارند./ابتکار