افول فرقه گرایی در خاورمیانه

حسن حسن 

دیپلماسی ایرانی: تفکرات فرقه ای که به شکلی گسترده در خاورمیانه دیده می شود، ریشه در ایام نه چندان دور دارد. زنجیره ای از تحولات سیاسی و مذهبی که از سال 1979 شروع شد، باعث به وجود آمدن تعصبات فرقه ای و نژاد پرستی شد و پیامدهایی به همراه داشت: فرقه گرایی باعث ایجاد شکاف های عمیق اجتماعی شد و در طول این مدت جان صد ها هزار انسان را گرفته است.

با این حال، تقریبا درست 40 سال پس از ایجاد این موج فرقه گرایی، احتمالا نهایتا شاهد فروکش آن خواهیم بود. می توان گفت فرقه گرایی اکنون در پایین ترین سطح خود است و بر عکس شدن روند اتفاقاتی که باعث شدت گرفتن آن شده بود، نشان می دهد که این روند کاهش، ممکن است ادامه داشته باشد.

در سال 1979 چشم انداز مذهبی و ژئوپلتیک منطقه به شدت تغییر یافت. در فوریه همان سال سلسله پهلوی ایران توسط قیام مردمی به رهبری آیت الله روح الله خمینی، سرنگون شد. در ژوئیه همان سال، صدام حسین، رئیس جمهور عراق شد. او پس از پاکسازی هایی که در حزب بعث انجام داد، قدرتش را افزایش داد. در دسامبر شوروی به افغانستان حمله کرد و موجب شد تا عربستان، مصر، و پاکستان از مجاهدین در مقابل روس ها حمایت کنند.

هیچ یک از این اقدامات باعث ایجاد فرقه گرایی نشد. به عنوان مثال گروه سنی اخوان المسلمین به آیت الله خمینی برای بنیان گذاری یک جمهوری اسلامی تبریک گفت. اما یک فرد صاحب نظر و دو حکومت عربی این واقعیت را تغییر دادند.

آن فرد صاحب نظر محمد سررو بود، یک معلم ریاضی اهل سوریه که در اوایل دهه 1980 به عربستان رفت. او تحت تاثیر آموزه های سلفی ها قرار گرفت و سپس جنبش جهادی سلفی را شکل داد. هدف او حکومت شیعه ایران بود و معتقد بود انقلاب ایران توطئه ای است برای احیای یک امپراتوری باستانی که با حمله مسلمانان در قرن هفتم نابود شده بود.

دیدگاه سرور هم راستا با عربستان و صدام حسین بود که می ترسیدند موج انقلاب دامن آنها را هم بگیرد. جمعیت شیعه قابل توجه عربستان در منطقه الشرقیه و نفت خیز این کشور قرار داشت و اکثریت جمعیت عراق هم شیعه بودند. به همین خاطر عربستان و صدام از او حمایت کردند.

با گذشت زمان این تفکر فرقه گرایی طرفدار پیدا کرد. در افغانستان شیعه ها مایه دردسر مجاهدین دیده می شدند. جنگ ایران و عراق منطقه را دو دسته کرد و تنش بین شیعه و سنی را شدت داد.

بنابراین فرقه گرایی معاصر دارای مولفه های نژادی و ژئوپلتیک است. بهار عربی موجی جدید به ویژه در کشورهایی مانند سوریه، بحرین و یمن به پا کرد. سپس ظهور داعش با آن فرقه گرایی افراطی در سال 2013، باعث شد تا این تفکرات فرقه ای در سطحی بالا بمانند.

اما دیگر چنین نیست. اتفاقاتی در منطقه در حال وقوع است که این روند را برعکس می کند. 

در ماه مِه، عراق برای اولین بار پس از سال 2003، یک انتخابات غیر فرقه ای برگزار کرد. بر خلاف انتخابات قبلی آن تنش فرقه ای بین مردم دیده نمی شد. قبل از انتخابات، سیاستمداران و تحلیل گران اعلام می کردند که باید فرقه گرایی و انتقام جویی را کنار گذاشت تا کشور به ثبات برسد. 

بهبود روابط بین رهبران شیعه مثل مقتدی صدر و کشور های سنی همسایه، باعث تقویت این روند شده است. مقتدی صدر – که زمانی به دیدگاه های سخت گیرانه اش معروف بود – سال گذشته به ریاض سفر کرد. وزیر امورخارجه عربستان، عادل الجبیر، نیز به بغداد سفر کرده است.

مسئله دیگر تغییرات اخیر در عربستان سعودی است که این خودنمایی ها می تواند به از بین رفتن یکی از دلایل اصلی فرقه گرایی کمک کند. از زمان به روی کار آمدن محمد بن سلمان، عربستان به سمت و سوی دیگر رفته است. لفاظی های او، همانطور که خیلی ها اکنون متوجه شده اند، فقط حرف بوده است. اما برخی از جنبه های سیاست های او، تاثیرات مثبت خواهد داشت. علاوه بر بهبود روابطشان با روحانیون شیعه، دیگر مانند گذشته خبری از فتواهای تفرقه افکن از جانب روحانیون عربستان نیست.

وضعیت سیاسی در منطقه هنوز هم ناپایدار است و همچنان فرقه گرایی می تواند تاثیرات مخربی داشته باشد. اما اکنون نسبت به چهل سال گذشته فرقه گرایی در پایین ترین حد خود است و احتمالا در آینده نزدیک هم پایین خواهد ماند. تغییرات در عربستان سعودی باعث ترویج اعتدال گرایی نشده است؛ آنها فقط از پاشیدن بذر تفرقه در منطقه خودداری کرده اند. بنابراین اکنون نهادها و افراد میانه رو بهترین فرصت را برای شکل دادن آینده خاورمیانه دارند.

منبع: آتلانتیک / ترجمه تحریریه دیپلماسی ایرانی / 33