فرصت‌های نفتی ایران تا 2040

روزنامه دنیای اقتصاد در یادداشتی به قلم علی دیواندری، نوشته است: بعد از انقلاب نیز گرچه به واسطه جنگ و محدودیت های کشور در تجهیز و بازسازی صنعت نفت در حوزه های بالادستی و پایین دستی، هیچ گاه تولید 6 میلیون بشکه ای میسر نشد؛ اما در دهه 80 و فواصل سال های 85 تا 89 (برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) به واسطه افزایش بی سابقه قیمت نفت در بازارهای جهانی، درآمدهای ارزی کشور از رشد قابل توجهی برخوردار شد. اما از سال های ابتدایی دهه 90 به واسطه وضع تحریم های بین المللی علیه کشور و همچنین کاهش قیمت نفت، درآمدهای نفتی کشور با روند کاهشی مواجه شد.

با توجه به درجه بالای وابستگی اقتصاد ایران به نفت و نقش پررنگ فراز و فرودهای درآمدهای نفتی و نقش آن در متغیرهای کلان اقتصادی کشور، داشتن یک تصویر کلی از آینده بازار نفت در بلندمدت اهمیت ویژه ای می یابد. سناریوهای زیادی درخصوص آینده اقتصاد ایران و تولید نفت به میان می آید که خوش بینانه ترین حالت آن، افزایش ظرفیت تولید نفت ایران با شیب ملایمی در دهه های آتی است که تا قبل از سال 2020 و 2030 به ترتیب به 4 و 4.4میلیون بشکه برسد. البته اگر در کوتاه مدت و در بعد سیاسی بتوان بر محدودیت های ناشی از تحریم های بین المللی فائق آمد و همچنین در بعد فنی بتوان تمامی پروژه های افزایش ظرفیت تولید را به طور کامل اجرایی کرد. 

بررسی گزارش اخیر اوپک با عنوان «چشم انداز جهانی نفت در افق 2040» نکات مهمی درباره آینده صنعت نفت و تاثیرات احتمالی آن بر اقتصاد ایران به دست می دهد. در این نوشتار سعی شده بر پایه نکات برجسته گزارش مذکور، تغییر و تحولات بلندمدت در بازار نفت و اثرات آن بر اقتصاد ایران مورد تحلیل قرار گیرد. نخستین نکته قابل توجه در گزارش چشم انداز جهانی نفت، اشاره به تغییرات عمده در تصویر اقتصاد جهانی در بلندمدت است. به عبارت دیگر برآوردهای این گزارش حاکی از آن است که سهم بازیگران اصلی اقتصاد جهانی از تولید ناخالص داخلی در جهان در افق 2040 ترکیب متفاوتی خواهد داشت.

نتایج این گزارش نشان می دهد که اندازه اقتصاد جهانی در سال 2040 با مقیاسی در حدود 226 درصد، بیش از اندازه اقتصاد جهانی در سال 2016 رشد خواهد کرد. رشد اقتصادی کشورهای در حال توسعه نیز حدودا سه چهارم رشد تولید ناخالص داخلی در جهان در دوره مذکور خواهد بود و نیمی از تولید ناخالص اضافه شده جهانی تا سال 2040 به اقتصاد چین و هند تعلق خواهد داشت. 

بر این اساس در سال 2016 آمریکا 20 درصد تولید ناخالص جهانی، اروپا و چین هر کدام 18 درصد و هند 7 درصد را به تنهایی به خود اختصاص داده اند. این در حالی است که سهم آمریکا در سال 2040 به 16 درصد و سهم اروپا نیز به 12 درصد تنزل خواهد یافت. در مقابل سهم مشارکت چین در اقتصاد جهانی تا 23 درصد و سهم هند تا 16 درصد افزایش خواهد یافت.

بی تردید مهم ترین وجه این تغییر آرایش در تصویر اقتصاد جهانی، برجسته شدن نقش دو کشور چین و هند در عرصه اقتصاد بین الملل است؛ دو کشوری که همواره در صدر واردکنندگان نفت از ایران بوده اند. نکته دیگری که در مورد این دو کشور در گزارش مذکور مورد اشاره قرار گرفته این است که در مجموع سهم هند و چین از تقاضای انرژی جهان در سال 2040، چیزی در حدود 22 تا 23 میلیون بشکه در روز خواهد بود. 

هند بیشترین سهم از تقاضای انرژی جهان را به خود اختصاص می دهد و چین و سایر کشورها در رتبه های بعدی قرار دارند. شواهد آماری حاکی از آن است که ایران از ابتدای سال 2017 تا فوریه 2018 پس از عراق و عربستان سومین صادرکننده بزرگ عمده نفت به هند بوده است. این در حالی است که هند خواهان افزایش بیشتر حجم واردات نفت خود از ایران است؛ چراکه شرایط پیشنهادی ایران در مقایسه با دیگر تولیدکنندگان نفت بهتر است و کیفیت نفت خام ایران با تاسیسات پالایشی هند تناسب دارد.

از این رو به نظر می رسد با توجه به شرایطی که دو کشور چین و هند در آینده اقتصاد جهان خواهند داشت، ایران با توجه به حجم ذخایر قابل توجه نفت و گاز و همچنین روابط نسبتا پایدار سیاسی که با این دو کشور دارد، از ظرفیت بسیار بالایی برای پاسخ به تقاضای انرژی در آینده جهان و به تبع آن افزایش درآمدهای نفتی خود برخوردار است. نکته قابل توجه دیگر در چشم انداز 2040 اوپک، پیش بینی استمرار تسلط نفت و گاز بر بازار انرژی جهان است. بر پایه این گزارش به رغم اینکه انرژی های تجدیدپذیر با سریع ترین نرخ ممکن رشد می کنند، انتظار می رود نفت و گاز بیش از نیمی از تقاضای انرژی جهان را در سال 2040 تامین کنند.

باید پذیرفت که صنعت نفت و گاز در افق بلندمدت همچنان از پتانسیل بالایی برخوردار است و اصلا نباید آن را صنعتی رو به زوال تلقی کرد. علاوه بر گزارش اوپک می توان برنامه ریزی دولت های خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA) را برای سرمایه گذاری 600 میلیارد دلاری در صنعت نفت و گاز تا سال 2020 موید این ادعا دانست. از این رو به نظر می رسد جهان تا دهه های بعد و حتی بعد از دهه 2040 نیز قادر خواهد بود که نیاز جامعه جهانی را در تامین سوخت انرژی های متعارف تامین کند و با توجه به بهای تمام شده ارزان و مقرون به صرفه به ویژه برای کشورهای بزرگ مصرف کننده انرژی همانند آمریکا با دارا بودن بیش از 290 میلیون خودروی فعال و کشورهای چین، ژاپن، کره جنوبی و دیگر کشورهای اروپای غربی، آفتاب نفت به این زودی ها غروب نخواهد کرد.

در سایه چنین دورنمایی، نوسازی و تجهیز هرچه سریع تر صنایع نفتی ایران اهمیت ویژه ای می یابد. سرمایه گذاری برای نگهداشت و روزآمد کردن مجتمع های نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی از طریق اقدامات اصلاحی و نوسازی ضرورتی اجتناب ناپذیر برای حفظ و افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز و در نهایت حضور پایدار در بازار جهانی است. در همین زمینه توجه به ورود تکنولوژی های نوین به صنایع نفت و گاز کشور که عموما از کانال سرمایه گذاری مستقیم خارجی در این صنایع تامین می شود، اهمیت می یابد. آنچنان که در گزارش چشم انداز 2040 نیز آمده است، تکنولوژی به طور کلی صنایع حوزه انرژی به ویژه صنعت نفت را متحول خواهد کرد.

بنابراین از آنجا که هنوز جای پیشرفت چشمگیری در حوزه تکنولوژی در بخش نفت و گاز ایران وجود دارد، اکنون صنعت نفت و گاز کشور به شدت نیازمند جذب فناوری نوین و سرمایه خارجی است. البته که در این زمینه هدف گذاری دولت برای جذب رقم 200 میلیارد دلار از طریق ارائه حدود 50 پروژه نفتی و گازی به سرمایه گذاران خارجی و شرکت های نفتی بین المللی، برای صنایع بالادستی خود در برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، نشان از درک این ضرورت در سطوح کلان کشور دارد.

نکته دیگری که لزوم توجه به افزایش ظرفیت تولید نفت را در بلندمدت برای اقتصاد ایران تبیین می کند و در گزارش چشم انداز جهانی نفت نیز مورد تاکید قرار گرفته، افزایش تقاضا برای نفت اوپک است. بر پایه این گزارش تقاضا برای نفت اوپک تا سال 2025 به طور نسبی در سطح 33 میلیون بشکه در روز باقی خواهد ماند. اما از این سال به بعد، تولید نفت اوپک با رشدی ثابت معادل 8.8 میلیون بشکه در روز به 41.4 میلیون بشکه در سال 2040 خواهد رسید. این به معنای آن است که سهم اوپک در تولید جهانی نفت و سایر محصولات نفتی از 40 درصد در سال 2016 به 46 درصد در سال 2040 افزایش خواهد یافت و در این راستا ایران به عنوان یک عضو خاورمیانه ای اوپک، می تواند نقش مهم و قابل ملاحظه ای در تولید و صادرات نفت و محصولات نفتی ایفا کند.

در مجموع به نظر می رسد شرایط بازار نفت در افق 20 ساله پیش رو، در بعد عرضه و تقاضا به سمتی حرکت خواهد کرد که پتانسیل بسیار زیادی را برای اقتصاد ایران فراهم کند. این مساله لزوم برنامه ریزی و سیاست گذاری برای کسب سهم حداکثری از این بازار را برای کشور برجسته می کند. در این میان توجه و بازنگری در برخی از سیاست گذاری های داخلی نیز حائز اهمیت است. مثلا در بعد مصرف انرژی در افق 20 ساله پیش رو، اقتصاد ایران نیز مانند دیگر کشورهای صادرکننده نفت در خاورمیانه، به شدت به مصرف نفت و فرآورده های آن وابسته خواهد بود. به همین دلیل باید تغییراتی در حوزه سیاست گذاری ها و توسعه فناوری ها در جهت بهینه سازی مصرف انرژی انجام شود تا به موازات افزایش ظرفیت تولید، توان صادراتی نیز در حد قابل قبولی رشد کند.

اما مهم ترین حوزه ای که نیازمند بازنگری و اصلاح جدی است، «سازوکار تخصیص درآمدهای نفتی و کاهش وابستگی بودجه دولت به درآمدهای نفتی» است. سیاست گذاری در این زمینه باید به طوری باشد که دسترسی دولت به درآمدهای نفتی تابع شرایط بازار جهانی نفت نباشد و سالانه به میزان مشخص و ثابتی از درآمدهای نفتی در اختیار دولت قرار بگیرد. به علاوه اصلاح سیاست های مالیاتی به منظور ایجاد درآمدهای پایدار برای دولت به عنوان یکی دیگر از سیاست های مهم ثبات ساز از اهمیت بالایی برخوردار است. در سایه اتخاذ سیاست های مناسب و برداشتن موانع موجود در عرصه سیاست خارجی که تهدیدکننده اصلی حصول درآمدهای نفتی است، می توان امید داشت که اقتصاد ایران با تکیه بر مزیت نسبی خود یعنی صنایع نفت و گاز، بتواند در بلندمدت از سهم قابل توجه و درآمدهای پایدار در تجارت بین الملل برخوردار باشد.