ایران یا عربستان؛ اسلام روسی به کدام سو گرایش دارد؟

جامعه مسلمان روسیه با جامعه اسلامی ایران شباهت های زیادی دارد کافی است مسئولان فرهنگی کمی خوش ذوقی بیشتری به خرج دهند و از اقدامات نمادین و کلیشه ای پر خرج دولتی خارج شوند تا بتوان با عربستان در این بخش رقابت کرد.

به گزارش خبرگزاری تسنیم، سفر پادشاه عربستان به مسکو و استقرارش در هتل «فور سیزن» که پنجره اش به میدان سرخ باز می شود، سبب شد که 10 روز پیش، نه تنها حوالی کرملین بلکه مسیر فرودگاه تا مرکز هم رنگ و بوی پادشاه عربستان را به خود بگیرد که در مطبوعات و خبرگزاری ها به آن اشاره شد؛ اکنون می خواهم کمی از مسکو و میدان سرخش فاصله بگیرم و به ظرفیت های فرهنگی مناطق مسلمان نشین روسیه بپردازم که چگونه در یک چُرت کوتاه فرهنگی، میوه اش می تواند به سعودی ها برسد.

جالب است بدانید که اسلام از لحاظ تعداد پیروان پس از مسیحیت (ارتودکس) جایگاه دوم را در فدراسیون روسیه دارد و داغستان، باشقیرستان، تاتارستان، چچن، کابار دینو بالکاری، اینگوشتیا، چلیابینسک، مسکو، اورنبورگ و چرکس به ترتیب بیشترین تعداد مسلمانان را مطابق آمار امسال دارند و روسیه با اتکا بر تعداد مسلمانانش کوشید تا به عنوان ناظر وارد سازمان کنفرانس اسلامی شود.

حتماً در رابطه با مسلمانان روسیه تفسیرهای متفاوتی شنیده اید، برخی مدعی هستند اسلام ایرانی است و برخی دیگر آن را اسلام سعودی می خوانند، اما شاید درست ترین تعبیر برای آن اسلام روسی باشد که به نظر می رسد طی دو-سه سال گذشته بر اثر اقدامات فرهنگی گسترده سعودی ها به خادمین حرمین شریفین گرایش بیشتری دارند.

مناطق اصلی مسلمان نشین روسیه از سمت دولت مرکزی پشتیبانی مالی قابل تاملی می شوند و شاید به همین دلیل است که اگر با یک مسکوویچ یا فرد دیگر مناطق غیر مسلمان روسیه صحبت کنید، احتمالاً از این موضوع گله می کنند. تخصیص اعتبار گسترده به این مناطق سبب شده که ابداع و نبوغ در گفتمان فرهنگی روابط مسلمانان روسیه را با دیگر کشورها تعمیق کند و سرمایه گذاری مالی در جایگاه پایین تری قرار دارد.

 پس از تشکیل گروه تروریستی "حکومت اسلامی عراق و شام" موسوم به «داعش»، شمار قابل تاملی از جوانان مسلمان در روسیه به دلیل فقر اطلاعاتی به این گروه تروریستی پیوستند؛ این هنگام بود که نه تنها سازمان ها و نهادهای دینی مسلمانان (شورای مفتیان روسیه، اداره دینی مرکزی مسلمانان، مرکز هماهنگی مسلمانان شمال قفقاز) بلکه مقامات کرملین نیز به فکر فرو رفتند که چرا مسلمانان روسیه یکی از مهمترین قربانیان افراط گرایی در منطقه غرب آسیا هستند و تمرکز ویژه ای بر این موضوع انجام دادند.

برای این سوال پاسخ های گوناگونی وجود داشت، اما یکی از اصلی ترین جواب ها کمبود شدید علما و چهره های معتبر دینی در جامعه مسلمانان روسیه بود؛ از همین رو کنفرانس ها و نشست های گوناگونی که هر هفته در مناطق مختلف مسلمان نشین برگزار می شد، فرصت مناسبی برای اقدامات فرهنگی و تولید گفتمان بود.

برای اینکه کشوری بخواهد در میان مسلمانان روسیه سرمایه گذاری فرهنگی و تولید گفتمان کند، ابتدا باید فهم پذیری صحیحی از اسلام روسی داشته باشد تا بتواند کنش خود را بر مبنای آن بومی سازی کند. نایب رئیس شورای مفتیان، اسلام روسی را یک واقعیت خاص اجتماعی-فرهنگی می داند که در قلمروی روسیه و در طول صدها سال شکل گرفته است. اسلامی که یک بال آن تمدن عربی-اسلامی است و بال دیگر آن تمدن اوراسیایی.

با این تعریف ایران دو فرصت دارد و عربستان سعودی یک فرصت: ایران هم در تمدن اوراسیایی با مسلمانان روسیه اشتراکات قابل تاملی دارد و هم در تعریف اسلام به ماهو اسلام؛ حال آنکه سعودی ها تنها در قسمت دوم دارای اشتراکات هستند. اما چه می شود که مسئولان فرهنگی عربستان آنقدر فضای جمهوری های مسلمانان نشین روسیه را به خوبی در دست می گیرند که همان کشوری که در سوریه داعیه دار افراطی گرایی است، در کنفرانس ها و نشست های گسترده میان مسلمانان روسیه با عنوان خادمین حرمین شریفین اینقدر قابل احترام می شود و به عنوان نماینده تفکر مبارزه با افراطی گری شناخته می شود.

درست است که سالانه حدود 16 هزار نفر از مسلمانان روسیه به سفر حج مشرف می شوند و فرصتی است تا بیشتر با اسلام سعودی آشنا شوند؛ اما نباید فراموش کنیم که آنها برای تعطیلات کریسمس هم عموماً سفرهای خارج از کشور به مناطق گرم سیر دارند. اگر بر پایه اشتراکات فرهنگی اوراسیایی از سوی سازمان ها و نهادهای فرهنگی ایران در روسیه بیشتر تامل شده بود، می شد مثلاً برای طرحی همچون توریست اسلامی تلاش شود تا اصفهان، شیراز، کیش و دیگر شهرهای سرزمین پارس هم محل مناسبی برای تعطیلات مسلمانان روسیه و گره خوردن فرهنگی با اسلام ایرانی باشد.

10 سال پیش یک قاری بین المللی ایرانی به نام استاد "حسین موسوی بلده" همراه با "راویل عین الدین" مسابقات بین المللی قرآن کریم را در مسکو راه اندازی کردند، اما چند سالی است که عربستان و بحرین میوه آن را برداشت می کنند و حتی پرچم ایران در پوسترهای امسال آن جایی نداشت.

اسلام روسی همگرایی بسیاری با اسلام ایرانی دارد و اگرچه طی این چند سال اخیر مقامات سیاسی دو کشور در طیف همکاری های استراتژیک گام بر می دارند، اما به نظر می رسد دیپلماسی ضعیف فرهنگی ما و عدم بهره برداری از فضاهای بکر موجود، سبب شد تا سعودی ها جای خود را میان مسلمانان روسیه باز کنند که سفر پادشاه عربستان و دیدارش با روسای سازمان های مذهبی روسی یک تلنگر اساسی به دیپلمات های فرهنگی ما بود؛ دیداری که به موجب آن مقرر شد تا نشست آتی گروه استراتژی «روسیه و جهان اسلام» در عربستان برگزار شود.

نباید فراموش کنیم که جامعه مسلمان روسیه اقبال بالایی به نوع پوشش و حجاب در ایران دارد و یا در هر دو جامعه تعدد زوجین امری خلاف عرف است. بسیاری از خواننده های ایرانی میان روس ها شناخته شده هستند و یا رباعیات خیام پیوند عجیبی با جامعه و فرهنگ روسیه دارد، کافی است مسئولان فرهنگی کمی خوش ذوقی بیشتری به خرج دهند و از اقدامات نمادین و کلیشه ای پر خرج دولتی خارج شوند.

احمد وخشیته، دانشجوی دکتری علوم سیاسی در دانشگاه دوستی ملل روسیه