وضعیت صادرات گاز ایران

نویسنده: امید شکری کله سر، استاد دانشگاه یالوا – ترکیه

دیپلماسی ایرانی: نفت و گاز در حال حاضر در سبد انر‍ژی جهان حدود 54 درصد سهم دارند و در آخرین و جدیدترین چشم اندازی که در سال 2001 توسط آژانس بین المللی انرژی منتشر شده است، بر اساس بدبینانه ترین سناریو مجموع سهم نفت و گاز به 50 درصد در افق سال 2035 خواهد رسید. بنابراین مسئله نفت و گاز به این زودی حل نمی شود و جهان بشری به این زودی از مصرف نفت و گاز خلاص نمی شود. به نظر می رسد هم ذخایر ایران و هم موقعیت جغرافیایی ایران به گونه ای است که هیچ کشوری بدون توجه به نفت و گاز و موقعیت ژئوپلیتیک انر‍ژی ایران، با ما تعامل نخواهد شد و بنابراین سیاست خارجی ایران ناگزیر با مسئله نفت گره خورده است. تجربه صد سال گذشته نیز این موضوع را تایید می کند که مسئله نفت و جغرافیای انر‍ژی ما، مهم ترین جنبه روابط ما با قدرت های فرامنطقه ای را شکل داده است. البته این ذخایر و موقعیت هم فرصت هایی برای ما ایجاد می کند و هم تهدیدهایی را برای کشور دارد. تهدیدها را در مسائلی مانند توسعه طلبی قدرت های فرامنطقه ای و تمایل آنها برای تسلط بر این ذخایر می توان ملاحظه کرد. به حداقل رساندن تهدیدها و حداکثر استفاده از فرصت ها قطعا نیاز به تعامل فعال میان دو بخش انر‍ژی و به خصوص نفت و سیاست خارجی خواهد داشت. در افق چشم انداز حجم عظیمی از سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز کشور باید صورت گیرد که تحق این هدف نیز بدون تعامل فعال این دو دستگاه بعید است به نحو شایسته ای اتفاق بیفتد. چشم انداز صنعت نفت در "سند چشم انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404"به شرح ذیل تعریف شده است:

1. اولین تولیدکننده محصولات پتروشیمی در منطقه از لحاظ ارزش
2. دومین تولیدکننده نفت در اوپک
3. سومین تولیدکننده گاز در جهان
4. دارای جایگاه اول فناوری نفت و گاز در منطقه

با توجه به چشم انداز ترسیم شده در این سند، صنعت نفت کشور باید نقش راهبری خود را از طریق دنبال کردن سیاست های زیر، براساس ماموریت تعریف شده در قانون تاسیس وزارت نفت و نیز سیاست های کلی نظام در بخش انرژی بهبود بخشد.

صادرات گاز به ترکیه

صادرات ایران به ترکیه، حدود ۹۰ درصد حجم صادرات گاز ایران است. ترکیه تنها مشتری بزرگ خارجی گاز طبیعی ایران، دو مشتری دیگر ارمنستان و جمهوری آذربایجان هستند. البته آذربایجان گاز ایران را برای نخجوان می گیرد و در عوض از آستارا به ایران گاز صادر می کند، در حد بده بستان دو همسایه. از نظر حجمی، سقف صادرات ایران به ترکیه، حدود ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال است. اما آمار صادارت گاز ایران نشان می دهد که صادرات واقعی حدود ۹ میلیون متر مکعب بوده است. قرارداد ۲۵ ساله صادات گاز ایران و ترکیه، در سال ۱۳۷۴ امضا شد و از سال ۱۳۸۱ صادرات آغاز شد.

قیمت گاز صادراتی ایران به ترکیه چقدر است؟

ترکیه می گوید، قیمت هر هزار متر مکعب گاز ایران، ۴۹۰ دلار است. در حالی که گاز آذربایحان حدود ۱۵۰ دلار و روسیه ۶۵ دلار ارزان تر است. البته قیمت گاز صادراتی، به کیفیت، حجم خرید سالانه، مسافتی که لوله طی می کند، شرایط آب و هوایی، امنیت و همچنین تعداد مرزهایی که لوله تا رسیدن به مقصد طی میکند بستگی دارد و مقایسه قیمت ها از روی قیمت های اعلام شده ساده انگارانه است. با این حال، به نظر می رسد ترکیه برای خرید گاز، گزینه های ارزانتری دارد. از طرفی در سال های قبل ایران به دلیل مشکل در تامین نیاز داخلی در زمستان، در مواردی صادرت گاز ترکیه را قطع یا محدود کرده است. همچنین چند بار هم خط لوله به دلیل خرابکاری صدمه دیده و صادرات موقتا متوقف شده که در مواردی هم ترکیه ابراز نارضایتی کرده است.

 اختلاف گازی ایران و ترکیه

نخستین اعتراض ترک ها به سال 2009 میلادی باز می گردد، آنها عنوان کردند که قیمت گاز ایران گران است و باید در این باره تخفیف اعمال شود، آنها به دادگاه داوری مراجعه کردند و توانستند 12.5 درصد قیمت گاز آن زمان را تخفیف بگیرند که مبلغی حدود یک میلیارد دلار می شد، البته این یک میلیارد دلار از محل قرارداد با ترکیه برداشت شد. ایران در سال 1388 یک میلیارد دلار بابت اضافه دریافتی قیمت گاز صادراتی به ترکیه پرداخت کرد، که گفته شد این مبلغ طی چند ماه به صورت نقدی در کل تسویه و به ترکیه پرداخت شد. قیمت گاز ارسالی ایران به ترکیه در قرارداد دو طرف بر اساس فرمولی است که به شاخص های مختلفی بستگی دارد، یکی از شاخص هایی که ترکیه می تواند ادعا کند و به‎طور معمول نیز از همین ادعاهاست، قیمت گاز وارداتی ترکیه از کشورهای دیگر است. مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران بیان کرد: "در بخش نخست که بحث تامین گاز پایدار بود و ترکیه نیز 25 درصد ادعای خسارت کرده بود و از سال 2005 ادعا داشتند، 100 درصد به نفع شرکت ملی گاز ایران رای داده شد و در این مورد هیچ خسارتی داده نشد." او گفت: "در ارتباط با قیمت گاز و تعدیل ان نسبت به بازار جهانی (Price Revision)، ادعای آنها 35 درصد بود که سرانجام میان 13 تا 16 درصد تعیین شد و در نهایت نیز مقرر شد قیمت گاز ایران 13.3 درصد از سال 2012 کاهش یابد." عراقی افزود: "آنها ادعای سال 2011 را داشتند که با استدلال هایی به 2012 تبدیل کردیم، از 2012 تا 2016 این چهار سالی را که ما در اصل پول گاز اولیه را گرفتیم، قیمت باید تعدیل شود و ما نیز باید مبلغ را برگردانیم، البته آنها ادعایشان بر این بود که همه 1.9 میلیارد دلار را یک جا دریافت کنند که ما گفتیم تحت هیچ شرایطی چنین چیزی امکان پذیر نیست و پولی را که در این مدت چهار سال داوری (ICC) عنوان کرده که گرانتر بوده ما به مرور و به همین مقدار که دریافت کردیم برگردانیم. تنها راهی که داریم این است که مقدار گازی را که ارسال می کنیم از صورتحساب‎ها برگردانیم، اکنون 1.9 میلیارد دلار به یک میلیارد تغییر کرده به این معنا که در ظرف پنج تا 6 ماهه 900 میلیون دلار پرداخت شده است." به گفته او در 6 ماه گذشته حدود 900 میلیون دلار از صورتحساب‎ و این روند تا اوایل سال آینده ادامه دارد، و این 30 میلیون مترمکعبی که به ترکیه صادر می شود در قبال پولی است که در گذشته دریافت شده، هم اکنون در حال کسر شدن است.

صادرات گاز به عراق

عراق پس از ترکیه، دومین مقصد صادراتی گاز ایران است و هدف از صادرات گاز ایران به این کشور 40 میلیون نفری تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه های این کشور است. اولین مذاکرات صادرات گاز ایران به عراق به اواخر دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد باز می گردد، به طوری که «تفاهم نامه» صادرات گاز ایران به عراق در سال 91 امضا و «قرارداد» صادرات گاز طبیعی بین ایران و عراق در 30 تیر ماه 1392 بین شرکت ملی گاز ایران و وزارت نیروی عراق در بغداد نهایی شد. در اولین مذاکرات صورت گرفته میان مسئولان وقت وزارت نفت ایران و عراق قرار بود صادرات گاز در فاز نخست روزانه 25 میلیون متر مکعب باشد، اما در مذاکرات بعدی حجم صادرات گاز در فاز نخست به 40 میلیون متر مکعب در روز رسید. براساس مذاکرات صورت گرفته گاز ایران برای مدت 6 سال قرار است به عراق صادر شود که در فاز اول صادرات گاز ایران به عراق روزانه ٢٥ میلیون مترمکعب گاز به بغداد صادر می شود، با امضای الحاقیه، این مقدار در روزهای گرم به ٣٥ میلیون مترمکعب می رسد. به طوریکه براساس تفاهم نامه ای که امضا بین ایران و عراق امضا شده است در 9 ماه اول روزانه 7 میلیون متر مکعب گاز به عراق صادر خواهد شد و به مرور زمان و طی تقریبا 2 سال بعد به روزانه 25 میلیون متر مکعب می رسد. نفت و گاز در حال حاضر در سبد انر‍ژی جهان حدود 54 درصد سهم دارند و در آخرین و جدیدترین چشم اندازی که در سال 2001 توسط آژانس بین المللی انرژی منتشر شده است، بر اساس بدبینانه ترین سناریو مجموع سهم نفت و گاز به 50 درصد در افق سال 2035 خواهد رسید. بنابراین مسئله نفت و گاز به این زودی حل نمی شود و جهان بشری به این زودی از مصرف نفت و گاز خلاص نمی شود.

صادرات گاز ایران به عمان

بر اساس یادداشت تفاهمی که سال ۲۰۱۳ میلادی بین وزیران نفت و انرژی ایران و عمان امضا شده بود، دو طرف توافق کردند که در مدت بسیار کوتاهی عملیات احداث خط لوله گاز ایران به عمان آغاز شود. حجم این قرارداد ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال است و قرار است خط لوله صادراتی گاز ایران از طریق رودان در استان هرمزگان به «صحرای صحار» در عمان وارد شود و بعد به شبکه داخلی گاز عمان متصل شود.

صادرات گاز به پاکستان

پاکستان یکی از مصرف کنندگان مهم انرژی در منطقه به حساب می آید؛ واردکننده ای که با وجود همسایگی با ایران به عنوان دومین تولیدکننده گاز در دنیا تا به حال از ایران گاز نخریده اگرچه سال هاست طبق قراردادی که دارد موظف به ایجاد زیرساخت های لازم برای واردات گاز از ایران شده است. قرارداد گازی میان ایران و پاکستان باقی مانده از طرحی است که زمانی قرار بود "خط لوله صلح" باشد، قرادادی که توافق نامه اولیه ان با پاکستان در سال ۱۹۹۵ به امضا رسید و سپس در سال ۱۹۹۹ هند نیز به این توافق مشترک گازی پیوست. این قرارداد در ۲۰۰۴ مورد بازبینی قرار گرفت و جزئیات آن روشن شد، اما پنج سال بعد هند با بهانه هایی در مورد امنیت و قیمت معاهده نسبت به آن سرد شده و از تعهد سه جانبه کناره گری کرد. در سپتامبر ۲۰۱۲ عملیات اجرایی معاهده آغاز شده و روسای جمهور وقت دو کشور توافق کردند در این زمینه همکاری داشته باشند، بر اساس این همکاری پیش بینی شده بود که پاکستان نیز خط لوله خود را طی ۲۲ ماه تا مرز ایران بکشد. بر اساس این معاهده گازی قرار شد با شروع عملیات لوله گذاری تا سال ۱۳۹۳ صادرات گاز از طریق خط لوله به کراچی آغاز شود. این قرارداد ۲۵ ساله ایران را متعهد می کند که صادرات گاز در روز از حجم ۱۴ میلیون متر مکعب را آغاز کرده و آن را در دو فاز به ۲۱ و ۳۰ میلیون متر مکعب افزایش دهد. نفت و گاز در حال حاضر در سبد انر‍ژی جهان حدود 54 درصد سهم دارند و در آخرین و جدیدترین چشم اندازی که در سال 2001 توسط اژانس بین المللی انرژی منتشر شده است، بر اساس بدبینانه ترین سناریو مجموع سهم نفت و گاز به 50 درصد در افق سال 2035 خواهد رسید. بنابراین مسئله نفت و گاز به این زودی حل نمی شود و جهان بشری به این زودی از مصرف نفت و گاز خلاص نمی شود.

صادرات گاز به امارات

قرارداد گازی است بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت اماراتی کرسنت پترولیوم دوبی که در سال 2001 (1381) منعقد شده است. مذاکرات اولیه این قرارداد از سال 1997 آغاز شد و در نهایت، سال 2001 منجر به تفاهم مشترک شد. بر اساس مفاد این قرارداد، با لوله کشی در خلیج فارس، گاز میدان سلمان به امارات (مخزن مشترک با ابوظبی)، به میزان روزانه 500 میلیون فوت مکعب به امارات صادر کند. براساس مذاکرات انجام شده، ایران متعهد می شد گاز ترش (فراوری نشده) تولیدی میدان گازی سلمان را به مدت 25 سال و از آغاز سال 2005 میلادی به امارات متحده عربی صادر کند. حجم صادرات هم قرار بود از 500 میلیون مترمکعب گاز آغاز شود و به تدریج به 800 میلیون مترمکعب در روز برسد. بهای فروش گاز در قرار داد یاد شده بر پایه ۱۰۰۰ متر مکعب گاز، معادل یک بشکه نفت در نظر گرفته شد. در این قرارداد، برای ۷ سال اول فروش گاز ایران قیمت نفت به صورت ثابت و به میزان ۱۸ دلار برای هر بشکه نفت تعیین شده و بهای فروش هر ۱۰۰۰ متر مکعب گاز نیز به همین نسبت ۱۷.۵ دلار در نظر گرفته شد. برای ۱۸ سال بعد از ۷ سال اولیه و تا پایان زمان ۲۵ ساله قرارداد، قیمت فروش گاز بر پایه قیمت نفت خام دبی (۴۰ دلار در هر بشکه)، به صورت ثابت هر ۱۰۰۰ متر مکعب ۳۸.۸۵ دلار تعیین شد. علاوه بر قیمت بسیار پایین اولیه گاز و تثبیت قیمت در دوران ۷ ساله و ۱۸ ساله قرارداد، امضاء پیمان در شرایط استثنایی صورت گرفت و شرکت کرسنت نخستین شرکت تجاری بود که بدون رقیب به عقد چنین قراردادی ایران نائل شد در حالی که کلیه قراردادهای پیشین فروش گاز مستقیما با دولت های خریدار صورت گرفته بود پیش بینی سودآور بودن قرارداد فروش گاز به کرسنت با ارقام نجومی، در حدی بود که بعد از عرضه سهام شرکت «دانا» در بورس امارات، دارایی اسمی آن، به دلیل افزایش بهای سهم، نزدیک به ۸۰ میلیارد دلار افزایش یافت.

صادرات گاز به اتحادیه اروپا

صادرات گاز به کشورهای اروپایی هم مهم است اما در اولویت دوم ایران قرار دارد و به دلایلی که ذکر می شود انجام آن در شرایط فعلی مقرون به صرفه نیست. صادرات گاز به اروپا مستلزم کشیدن خط لوله بسیار طولانی تری نسبت به کشورهای حوزه خلیج فارس است. همانطور که می دانید تنها مسیر منطقی صادرات گاز از ایران به اروپا، ترکیه است هرچند که در گذشته مسیرهای انتقال متعددی از جمله عراق، سوریه، خط لوله اسلامی، ارمنستان و گرجستان مورد بررسی قرار گرفتند اما در حال حاضر، ترکیه گزینه مناسب ایران برای صادرات گاز به اروپاست. خط لوله مورد نیاز برای انتقال گاز از عسلویه به مرز ترکیه حدود ۲ هزار کیلومتر است؛ صادرات گاز از ترکیه به نخستین کشور اروپایی نیز مستلزم حداقل ۲۰۰۰ کیلومتر دیگر خط لوله است که در مقایسه با خط لوله ۲۰۰ کیلومتری به کشورهای حاشیه خلیج فارس طول بسیار بالاتری دارد. از طرفی ترکیه به دلیل سیاست های اتخاذی خود، حاضر به ترانزیت گاز ایران نیست. این کشور مایل است به عنوان هاب گازی خود دریافت کننده و توزیع کننده گاز باشد که این مسئله به هیچ وجه مورد پذیرش ایران نیست. با توجه به این موارد، ایران همیشه از کشورهای اروپایی متقاضی گاز ایران خواسته که خود مستقیم با ترکیه وارد مذاکره شوند و این کشور را متقاعد کنند که تنها به تراتزیت اکتفا کند و اجازه دهد ایران خود به بازار مصرف دسترسی داشته باشد. افزون بر مسائل لجستیکی و ژئوپلیتیکی موجود در رابطه با صادرات گاز ایران به اروپا، بحث قیمت هم مطرح است. زمانی می توان به این اقدام به صورت عملی اندیشید که بتوان با قیمت های بالا، نیازهای منطقه را پوشش داده و مازاد آن را به بازارهای اروپا صادر کرد.

انتشار اولیه: شنبه 27 خرداد 1396 / انتشار مجدد: جمعه 9 تیر 1396