اتحاد بی‌سابقه اما آسیب‌پذیر ایران و روسیه

نویسنده: علیرضا نادر – تحلیلگر ارشد حوزه سیاست بین المللی در اندیشکده «رند»

دیپلماسی ایرانی: روسیه و ایران اتحاد بی سابقه اما در عین حال حساس و آسیب پذیری را در منطقه خاورمیانه ایجاد کرده اند. همکاری میان روسیه و ایران در تضمین بقای حکومت بشار اسد و نیز بازپس گیری بخش های شرقی حلب از دست شورشیان سوری نقشی محوری و اساسی را ایفا کرده است. جنگنده ها و بمب افکن های روسی نیز در این مدت، برای بمباران اهداف و مواضع شورشیان سوری از پایگاه های هوایی ایران استفاده کرده اند. به احتمال زیاد مسکو و تهران در آینده ای نزدیک قرارداد تسلیحاتی بزرگی را میان خود منعقد خواهند کرد که بر اساس آن تسلیحات نظامی پیشرفته ای در اختیار ایران قرار خواهد گرفت و ارتش متعارف فرسوده و قدیمی این کشور مدرن سازی خواهد شد. اما یک پرسش اساسی در این میان باقی می ماند و آن این است که آیا همکاری روسیه و ایران یک ازدواج سیاسی مبتنی بر منافع همگرای موقتی میان این دو کشور است یا تحولی جدید است که تأثیرات شگرفی بر منافع آمریکا در منطقه خواهد داشت؟

دست کم در حال حاضر هیچ پاسخ روشن و مشخصی برای این پرسش وجود ندارد و معلوم نیست که این اتحاد و همکاری تا چه زمانی دوام خواهد آورد. اتحاد روسیه با ایران بر احساس انزجار و نفرت متقابلی نسبت به نفوذ آمریکا در منطقه خاورمیانه مبتنی است، اما «دونالد ترامپ»، رئیس جمهور منتخب آمریکا در سخنرانی های خود طی این مدت به وضوح نشان داده که خواهان ایجاد روابط و پیوندهای قوی تری میان واشنگتن و مسکو است. این احتمال نیز وجود دارد که ایران از تقویت روابط میان آمریکا و روسیه احساس خطر کرده و تصور کند که روابط نزدیک تر میان واشنگتن و مسکو به تضعیف اتحاد میان ایران و روسیه یا حتی از بین رفتن آن منجر خواهد شد.

ایران در طول این مدت حمایت های گسترده ای را از حکومت بشار اسد در راستای مبارزه با شورشیان سوری تحت الحمایه عربستان سعودی و ترکیه انجام داده است. بر اساس گزارش های موجود، ایران در خلال جنگ سوریه میلیاردها دلار کمک مالی را به دولت بشار اسد ارائه داده، هزاران تن از نیروهای نظامی ارتش خود را به منظور جنگ با شورشیان سوری به این کشور اعزام کرده و هزاران مسلمان شیعه از سراسر جهان را برای مبارزه با گروه های تروریستی در سوریه تحت آموزش های نظامی خود قرار داده است.

با این حال استراتژی ایران در قبال سوریه بدون کمک روسیه و مداخله نظامی این کشور در سوریه به ثمر نخواهد نشست. قدرت هوایی روسیه در بازپس گیری شرق حلب توسط نیروهای سوری تحت الحمایه ایران نقشی کلیدی و بسیار مهم را ایفا کرد. همچنین دیپلماسی روسیه می تواند در دستیابی به یک راه حل سیاسی در سوریه تأثیر به سزایی داشته و این جنگ را به نفع دولت بشار اسد تمام کند. اگرچه ایران در طی این مدت نقش برجسته و چشمگیری را در سوریه ایفا کرده است اما در مقایسه با روسیه نقش کمتری داشته است.

از طرفی، استفاده روسیه از پایگاه هوایی همدان به یکی از مسائل بحث برانگیز در ایران تبدیل شده است. قانون اساسی ایران صراحتاً استفاده قدرت های خارجی از خاک ایران را منع کرده و دولت ایران نیز در مواجهه با مخالفت های عمومی و مجلس شورای اسلامی در خصوص این موضوع، واگذاری این پایگاه به روسیه را تکذیب کرده است. اما از آن جا که ایران فاقد توانمندی لازم برای اجرای عملیات هوایی در خارج از مرزهای خود است و برای دستیابی به اهداف خود در سوریه نیز به قدرت نظامی قدرتمندتری همچون روسیه متکی است، این احتمال وجود دارد که جنگنده های ارتش روسیه برای انجام عملیات خود به ایران بازگشته و از این پایگاه هوایی استفاده کنند.

علاوه بر این، روسیه تنها قدرتی است که تمایل به فروش تسلیحات و تجهیزات نظامی پیشرفته به ایران دارد. سال ها تحریم موجب شد تا تلاش های ایران به منظور مدرن سازی نظامی ارتش این کشور بی نتیجه باقی بماند. جنگنده های ایرانی و بخش اعظمی از تانک ها و سامانه های توپخانه ای ارتش این کشور قدیمی و فرسوده هستند. بر اساس گزارش های موجود، ایران و روسیه در حال گفت وگو و مذاکره بر سر توافقی تسلیحاتی به ارزش 10 میلیارد دلار هستند، اما بر اساس «برنامه جامع اقدام مشترک» یا برجام، فروش تسلیحات نظامی سنگین به ایران تا سال 2020 ممنوع بوده و تنها منوط به تأیید شورای امنیت سازمان ملل متحد است. با این تفاسیر ممکن است ایران مجبور شود تا برای دریافت این تسلیحات نظامی از سوی روسیه سال ها منتظر بماند و همین امر موجب خواهد شد تا وابستگی این کشور به ارتش روسیه در منطقه بیش از پیش افزایش یابد.

اما بزرگترین خطری که می تواند قدرت و نفوذ ایران در منطقه را در معرض خطر قرار دهد، بهبود روابط میان روسیه و آمریکا خواهد بود. دونالد ترامپ در سخنرانی های خود در خلال مبارزه های انتخاباتی آمریکا توافق هسته ای ایران را مورد انتقادات شدیدی قرار داد و حتی تهدید کرد که در صورت رسیدن به قدرت برجام را پاره خواهد کرد. اما از آن جا که جامعه بین المللی و به ویژه روسیه از توافق هسته ای حمایت و پشتیبانی می کنند، لغو کامل این توافق از سوی آمریکا امری بعید به نظر می رسد. با این حال، دولت جدید آمریکا اعلام کرده که قصد دارد تا برجام را قاطعانه اجرا کند و برای دیگر موضوعات مرتبط با ایران از جمله اقدامات و فعالیت های منطقه ای این کشور و نقض حقوق بشر، تحریم های جدیدی را علیه ایران اعمال کند. اما این احتمال نیز وجود دارد که «ولادیمیر پوتین»، رئیس جمهوری روسیه مانع از اعمال فشارهای جدید آمریکا بر ایران شود.

 گذشته از اینها، همکاری تهران و مسکو در موضوع سوریه تاکنون موفقیت آمیز بوده و این همکاری می تواند در موضوعات و مسائل دیگر منطقه ای نیز ادامه داشته باشد. اگرچه اکنون ما شاهد همکاری های گسترده ای میان ایران و روسیه هستیم ولی این امر نباید موجب شود که تصور کنیم تمایل و گرایش بسیاری میان این دو کشور نسبت به یکدیگر وجود دارد. این دو قدرت منطقه ای از دیرباز رقابت شدیدی با یکدیگر داشته اند و رقبای تاریخی محسوب می شوند. از یک سو روسیه تمایلی به ظهور یک قدرت بزرگ اسلامی در مرزهای جنوبی خود ندارد و از سوی دیگر نیز ایران نسبت به مقاصد و نیات روسیه شک و تردید دارد، اما انزوای دیپلماتیکی نسبی، ضعف اقتصادی و کمبودهای نظامی موجب شده تا تهران به اتحاد با مسکو رو آورد.

اگر پوتین موفق به ایجاد روابط گرم و نزدیک با آمریکا شود، هیچ تضمینی وجود ندارد که به ایران خیانت نکرده و همچنان به اتحاد خود با این کشور پایبند باقی بماند. از طرفی، مواضع ترامپ در خصوص بحران سوریه نشان می دهد که وی تمایل چندانی برای تجهیز و پشتیبانی نظامی از شورشیان سوری ندارد و حتی ممکن است که در راستای مبارزه با گروه های تروریستی در این کشور از جمله گروه تروریستی داعش با روسیه همکاری هایی را نیز داشته باشد. اما سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که وقتی روسیه می تواند از همکاری و اتحاد با آمریکا برخوردار باشد چه نیازی به ایران دارد؟ بعید است که با ظهور یک متحد بهتر و قدرتمندتر همچون آمریکا، روسیه ایران و اتحاد با این کشور را برای همیشه رها کند. حتی اگر روابط میان روسیه و آمریکا بهبود یابد، باز هم رقابت های میان این دو کشور در برخی زمینه ها و موضوعات ادامه خواهد یافت. بنابراین به نظر می رسد که روسیه به همکاری و اتحاد خود با ایران ادامه دهد و از آن به عنوان سپری در برابر احتمال تشدید تنش ها با آمریکا استفاده کند. اما موضوعی که در این میان روشن و مشخص است این است که اگرچه ممکن است ایران در سوریه یا کل منطقه نسبت به روسیه دست بالاتر را داشته باشد، اما این روسیه است که کنترل کلی اوضاع و شرایط را در دست دارد.

منبع: اندیشکده «رند»/ مترجم: زهره شهریاری

انتشار اولیه: پنج شنبه 30 دی 1395 / انتشار مجدد: چهارشنبه 13 بهمن 1395