۷۰ هزار سند محرمانه تاریخ دیپلماسی آزاد شد

تاریخ ایرانی: «با تصویب شورای عالی نظارت بر انتشار اسناد، امکان آزادسازی حدود ۷۰ هزار سند محرمانه تاریخی تا مقطع شهریور ۱۳۲۰ در وزارت امور خارجه ایران آزاد و در اختیار پژوهشگران تاریخ قرار گرفت.» این خبری بود که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران صبح امروز سه شنبه (۲۵ آبان) در مراسمی که به مناسبت آزادسازی و رونمایی از این اسناد برگزار شد، اعلام و تأکید کرد: «به زودی بخش دیگری از اسناد محرمانه روابط خارجی ایران تا شهریور ۱۳۵۶ نیز در اختیار پژوهشگران قرار می گیرد.»

این اسناد آن طور که وزیر امور خارجه ایران به آن اشاره کرده بر اساس قانون مصوب سال ۶۳ مجلس شورای اسلامی و آیین نامه هیأت وزیران مصوب سال ۱۳۶۵ آزادسازی می شوند. بر اساس ماده واحده مصوب یکشنبه بیست و هشتم بهمن ۶۳، «مجلس به وزارت امور خارجه اجازه داد تا با رعایت مصالح جمهوری اسلامی ایران به نحوی که به تمامیت ارضی، حاکمیت امنیت ملی و منافع جمهوری اسلامی هیچ گونه خدشه ای وارد نیاید، برخی از اسناد طبقه بندی شده و تاریخی آن وزارتخانه را مطابق آیین نامه اجرایی مصوبات هیأت وزیران انتشار دهد.»

این ماده واحده که به تصویب شورای نگهبان نیز رسید و هیأت وزیران بعد از دو سال آیین نامه اجرایی آن را در ۱۳۶۵.۴.۴ تصویب کرد، اجازه انتشار این اسناد را با فراهم آوردن شرایط و امکانات مناسب برای تدوین و تحریر دقیق و علمی تاریخ روابط سیاسی و بین المللی ایران در دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه به نام «واحد نشر اسناد» تحت نظر «شورای عالی نظارت بر تدوین و نشر اسناد» به ریاست وزیر امور خارجه داد. بر اساس قانون این شورا وظیفه بررسی، شناسایی و دسته بندی، ترمیم و تنظیم فهرست های موضوعی و تحلیلی از اسناد موجود را دارد. حداقل ۳۰ سال برای اسناد غیرمحرمانه و ۴۰ سال برای اسناد محرمانه در آزادسازی تصویب شده بود. قانونی که بعد از ۳۰ سال و با تغییر هشت دولت و نزدیک به چهار وزیر در نهایت در زمان وزارت محمدجواد ظریف صورت اجرایی به خود گرفت که در رونمایی این گنجینه آن را فرصتی مناسب برای آشنایی با گوشه هایی از گنجینه های ارزشمند موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه و نقش آن در تحکیم حاکمیت ملی، تقویت میراث فرهنگی و تمدنی ایران و انتقال آن به نسل های جدید دانست. تأخیری که به گفته ظریف به خاطر شرایط جنگ و وجود موانع اداری در سال های پس از آن بوده است: «خوشبختانه با تلاش همکاران ما در مرکز اسناد وزارت خارجه و تصویب شورای عالی نظارت بر انتشار اسناد، امکان آزادسازی حدود ۷۰ هزار سند محرمانه تاریخی تا مقطع شهریور ۱۳۲۰ فراهم شده است. علاوه بر این، رویکرد شورا و وزارت خارجه آن است که اسناد کشف و طبقه بندی شده تا بازه زمانی شهریور ۱۳۵۶ به تدریج مشمول آزادسازی قرار گیرند تا جامعه علمی و پژوهشی کشور امکان دسترسی به آن ها را به دست آورند.»

به گفته وزیر امور خارجه، نگاه نهادینه و منسجم به آرشیو اسناد سیاست خارجی بیش از ۱۱۵ سال قبل در اولین قانون تأسیس وزارت امور خارجه مورد توجه قرار گرفت: «مرکز اسناد وزارت امور خارجه دربرگیرنده مجموعه ای بی نظیر از میراث مستند ملی در قالب حدود ۵۰ میلیون انواع سند سیاسی ـ تاریخی است که قدیمی ترین آن ها متعلق به سال ۸۶۸ هجری شمسی (۱۴۶۳ میلادی) است. این اسناد مجموعه ای از فرمان ها، احکام، دستخط، دیوانیات، اخوانیات، سیاهه ها، تصدیق ها، نقشه ها، امهار (مهرها)، عکس ها، معاهدات و اسناد دیداری و شنیداری است که به همت پیشینیان جمع آوری گردیده و حفظ و نگهداری می شود. صرف نظر از نفیس بودن هر برگ از این اسناد از جهت نوع کاغذ، خط، مرکب، افشانگری، جدول کشی، تذهیب، ترصیع، توقیع، ظهرنویسی، آستر، تاریخ و محل کتابت، اسلوب نگارش و غیره، آنچه آن ها را از دیگر اسناد آرشیوی کشور متمایز می کند نقشی است که این اسناد می توانند در حفظ و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی کشور و کمک به بازخوانی حافظه تاریخی ایرانیان داشته باشند. همچنین اسناد تاریخ دیپلماسی شیوه های به کارگیری فن دیپلماسی در نزد گذشتگان را نیز مشخص می سازند.»

۲۰ درصد کل اسناد تاریخ دیپلماسی متعلق به وزارت خارجه است

به گزارش «تاریخ ایرانی»، ظریف اسناد محرمانه متعلق به وزارت امور خارجه را حدود ۲۰ درصد کل اسناد تاریخ دیپلماسی ایران دانست و افزود: «هنگامی که همراه با گشایش اولین سفارتخانه های ایران در خارج از کشور، هسته های اولیه نظام اداری وزارت امور خارجه نیز در حوزه ستادی ایجاد شدند، بخش یا واحدی به نام «دایره مرموزات»، «واحد رمز و محرمانه» و «اداره رمز و حفاظت اسناد» به وجود آمد تا ارتباطات طبقه بندی این وزارتخانه را ساماندهی و مدیریت کند. این بخش از جمله تشکیلاتی است که تا به امروز نیز همواره مورد توجه ویژه ای بوده و همگام با پیشرفت دانش و فناوری، از ابزارها و امکانات پیشرفته برخوردار گردیده است.»

او با تأکید بر اینکه اسناد روابط خارجی به دلیل ماهیت و حساسیت برخی از موضوعات آن و مسائل سیاست خارجی و ضرورت حفظ اسرار حاکمیتی، به صورت طبقه بندی تهیه شده، حساسیت های موجود را مانع از آن ندانست تا قانونگذار از ضرورت دسترسی به اسناد غافل بماند: «طبیعتاً قانونگذار به این نکته واقف بوده است که بدون مراجعه به این بخش از اسناد، هر نوع برداشتی از دیپلماسی گذشته و یا حتی درک صحیح مسائل امروز سیاست خارجی ناقص خواهد بود.»

ظریف با اشاره به مهمترین دلیل آزادسازی کامل این اسناد در عصر انفجار اطلاعات گفت: «اسناد روابط خارجی به ما کمک می کنند تا حافظه تاریخی خود را بهتر به یاد بیاوریم و از تجربه های گذشته برای زندگی امروز درس بگیریم. تجربه به ما می آموزد که اگر امروز انتشار اسنادی را که به تقویت هویت ایرانی، تحکیم حاکمیت ملی و افزایش پیوندهای فرهنگی و تمدنی با حوزه همسایگان کمک خواهند کرد به تأخیر بیندازیم، فردا دیگران با اسناد ناقص و مخدوش و برخوردهای گزینشی با اسناد تاریخی، برای خود هویت جعلی خواهند ساخت.»

وزیر امور خارجه همچنین در بخشی از اظهارات خود تأکید کرد که موضوع اسناد تاریخ دیپلماسی تنها به انتشار آن ها خلاصه نمی شود: «اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه به اتکای گنجینه ارزشمند اسنادی که در اختیار دارد، مجموعه ای از فعالیت های مرتبط با خدمات پژوهشی، همکاری های اسنادی، برگزاری همایش ها و میزگردهای بزرگداشت روابط، گرامیداشت شخصیت های فرهنگی و تاریخی و گفت وگوهای تاریخی تمدنی با دیگر کشورها به ویژه در حوزه تمدنی ایران را با هدف احیا و تحکیم پیوندهای فرهنگی و تمدنی، کمک به ارتقای روابط سیاسی، ترویج ادبیات تاریخ پژوهی در حوزه سیاست خارجی و کمک به دستگاه دیپلماسی در دستور کار قرار داده است.»

او ثبت مجموعه های اسنادی وزارت امور خارجه در فهرست ملی و بین المللی حافظه جهانی یونسکو را مهمترین برنامه این وزارتخانه در حوزه حراست و حفاظت این اسناد دانست و به ثبت مجموعه نفیس نقشه های تاریخی مربوط به عصر قاجار در فهرست بین المللی برنامه حافظه جهانی یونسکو و ثبت مجموعه اسناد و تصاویر کربلا در فهرست حافظه جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه یونسکو و آماده سازی دو مجموعه ارزشمند اسنادی «عکس های تاریخی» و «مکاتبات سران جهان با دولت ایران در دوره قاجار» برای ارائه به حافظه جهانی اشاره کرد.

وزیر امور خارجه در حالی در پایان ابراز امیدواری کرد این اسناد به عنوان میراثی گرانبها در دسترس پژوهشگران حال و آینده قرار گیرند که هیچ اشاره ای به چگونگی دسترسی به این اسناد نشد؛ اسنادی که قرار است از امروز در آرشیو بزرگ وزارت امور خارجه در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ایران قرار بگیرد تا برای پژوهشگران قوانین سخت و کم دسترسی را قرار داده است.

ثبت اسناد؛ راهی برای تقویت حافظه جمعی

محمدرضا مجیدی، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نیز ضمن تشکر از تلاش سه ساله مجموعه کتابخانه و مرکز پژوهش های وزارت امور خارجه بابت گردآوری این مجموعه، رونمایی از این حجم از اسناد را به جامعه علمی کشور تبریک گفت و اذعان داشت: «یکی از خلأ های مهم در حوزه تاریخ معاصر ما، انتشار این اسناد بود که با اقدام شایسته وزارت محترم امور خارجه ان شاءالله مرتفع خواهد شد.»

وی این اقدام را گامی مثبت در جهت تقویت حافظه جمعی ملت ما دانست و افزود: «فلسفه وجودی برنامه حافظه جمعی یونسکو نیز همین است؛ یعنی در میانه دو کنوانسیون ۱۹۷۲ میراث جهانی تا کنوانسیون ۲۰۰۳ میراث فرهنگی معنوی، جای مجموعه ای به نام حافظه جهانی در قالب یک برنامه خالی بود که پلی بزند بین گذشته و حال و چراغ راهی برای آینده باشد. روند کار هم به گونه ای است که این برنامه در آینده به کنوانسیونی تبدیل خواهد شد.»

تاریخ به مثابه تجربه انباشته مدیریتی

منصور صفت گل، استاد تاریخ دانشگاه تهران سخنران دیگر مراسم، این اقدام را گشایش «باب فرخنده ای بر عشاق حوزه تاریخ دیپلماسی» دانست و افزود: «معمولاً دشواری عمده مورخین در تحقیقات مربوط به تاریخ دیپلماسی، دسترسی به اسناد و آرشیوهای حوزه های مرتبط با این عرصه است.»

وی همچنین با تعبیر تاریخ به عنوان «تجربه انباشته مدیریتی» گفت: «باید اعتراف کنم اسناد مربوط به حوزه تاریخ دیپلماسی ایران، در طول تاریخ کهن ایران نه به درستی نگهداری شدند، نه باقی مانده اند. می شود گفت بیشترین تعداد و بیشترین حجم اسناد مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران، شاید برای حوزه ۲۰۰ ساله اخیر است که در آرشیوهای ایرانی و عمدتاً در آرشیوهای کشورهای همسایه و بیشتر در آرشیوهای کشورهای اروپایی و غربی نگهداری می شوند. از این بابت ما برای مطالعات مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران به خصوص برای دوره های پیش از دوره قاجار خلأها و شکاف های جدی داریم.»

او با تمجید از اقدام وزارت خارجه در جهت جمع آوری اسناد حوزه دیپلماسی در جهت بهره وری هرچه بیشتر از این اسناد پیشنهاد داد: «می شود با اعتنا به مندرجات اسناد دیپلماتیک، درس نامه های دیپلماتیک تدوین و تنظیم کرد. مسئله دوم رویکرد ایرانی به نظریه دیپلماسی است که اسناد آرشیوی حوزه دیپلماسی این امکان را فراهم می کند. اکنون زمان آن فرارسیده است که در حوزه تاریخ دیپلماسی به تدریج به سمت تبیین یک نظریه ایرانی تاریخ دیپلماسی حرکت کنیم. برای این منظور ما در دانشگاه تهران برنامه هایی را با عنوان تاریخ دیپلماسی ایران و تدبیر تاریخی ملت ایران تدارک دیده ایم و از امکانی که اکنون مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه فراهم کرده، می شود به سمت تبیین درس نامه های دیپلماتیک حرکت کرد و همین طور می شود با تمرکز بیشتری بر موضوع رویکرد ایرانی نظریه دیپلماسی توجه کرد.»

ایرانیان ملتی صاحب تاریخ اند

رضا شعبانی، استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی به عنوان سخنران آخر این برنامه با تأکید بر اینکه «تاریخ زندگی مردم و پشتوانه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری، سیاسی، نظامی یک جامعه است»، ایرانیان را ملتی صاحب تاریخ دانست و افزود: «ما در دوران باستان حدود تقریباً سیصد سال تنها ابرقدرت موجود در دنیا بودیم و هیچ یک از این بی نزاکتی هایی را که امروز دنیای غرب به ما نشان می دهد در عرصه رفتارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی از خود نشان ندادیم. بعد از آن نیز حدود ۱۲۰۰ سال یکی از دو ابرقدرت موجود در جهان بودیم.»

این استاد تاریخ سخنان خود را با این پرسش ادامه داد که «آیا تاریخ ایران تا امروز نشان داده است که ما جنگ تهاجمی داشتیم؟» و پاسخ داد که «ما ایرانیان هرگز به هیچ کشوری تهاجم نداشته ایم.»

این استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه ما مردمی بسیار ثابت قدم در عرصه تاریخ هستیم، گفت: «ملتی که سه هزار سال در منطقه ای چنین متزلزل زندگی کرده و مانده است، یک اتکا دارد و آن تاریخ است. این تاریخ در پشت ذهن هر فرد ایرانی نهفته است. ایرانی به ذات مردی است باشعور، بافهم و باوجدان.»

وی در ادامه بر قدمت نگهداری اسناد در تاریخ ایران تأکید کرد و افزود: «ما دژهایی داشتیم که در آن ها اسناد را نگه می داشتند. شاهنامه را ببینید حکیم توسی برای تربیت یک مرد سیاسی چقدر ظرایف به کار برده است. ما در تاریخ ایران بعد از اسلام بیش از صد کتاب در اصول ملک داری داریم مثل تذکره الملوک، نصیحه الملوک و... که نشان می دهد ایرانی چقدر ظرافت دارد، چقدر سنجیده است، چقدر فهمیده است.»

او در نهایت گریزی نیز به انتخابات اخیر آمریکا زد و با اشاره طعنه آمیزی به آن گفت: «می خواهم بگویم تاریخ فقط حافظه یک ملت نیست. ما تاریخ می خوانیم برای اینکه حافظه دیگر ملت ها را هم بدانیم. ما وقتی تاریخ آمریکا را نگاه می کنیم که چطور مردم به این سرعت تصمیم های عجیب و غریب می گیرند. می بینیم آمریکایی ها مردمی هستند که انباشته ای از همه جای دنیا هستند و آنچه ما می گوییم هویت و در رگ و ریشه مردم ایران وجود دارد در آن ها وجود ندارد.»

رونمایی از اسناد وزارت امور خارجه و افتتاح نمایشگاهی از نمونه هایی از آن بخش آخر برنامه امروز وزیر خارجه بود. ظریف نیز هدایایی را که در طول سه سال وزارتش از سوی مقامات کشورهای مختلف دریافت کرده بود، به موزه دیپلماسی اهدا کرد. او در هنگام اهدای نمادین یک تابلوی نقاشی از سوی مالزی از مجموعه هدایایش، این اقدام را ادامه اهدای هدایای وزیران امور خارجه به موزه دیپلماسی دانست و گفت که سنتی است که توسط علی اکبر ولایتی، کمال خرازی، منوچهر متکی و علی اکبر صالحی به او رسیده است.