آیا از شعار نه شرقی نه غربی عبور شد؟

نویسنده: الکس وطن خواه 

دیپلماسی ایرانی: برای اولین بار پس از انقلاب 1979 در ایران، این کشور به یک قدرت خارجی اجازه داده است که از خاکش برای انجام عملیات استفاده کند. هدف اعلانی محدود به عملیات مشترک روسیه و ایران در سوریه علیه نیروهای معارض بشار اسد می شود. اگر چه همکاری روسیه و ایران در سوریه برای حفظ بشار اسد تقریبا از آغازین روزهای جنگ در سوریه شکل گرفت، اما این سطح از همکاری نظامی می تواند مقدمه ای برای یک محور استراتژیک بزرگ تر باشد. این تحول نه تنها می تواند تاثیر شگرفی بر سیاست خارجی روسیه و ایران داشته باشد، بلکه می تواند منافع آمریکا را هم در خاورمیانه تحت تاثیر قرار دهد. با همه اینها همکاری نظامی روسیه و ایران جدید نیست و نباید باعث تعجب شود.

از آغازین روزهای بعد از انقلاب شعار نه شرقی نه غربی در قاموس سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شکل گرفت. اما در واقعیت، با بیرون رفتن ایالات متحده از ایران با سرنگونی رژیم شاه پهلوی، کارگزاران شوروری همچنان در کشور باقی ماندند. در اوایل انقلاب و در شرایطی که فعالیت بیشتر احزاب با مشکل مواجه شده بود، حزب توده توانست تا 1983 دوام بیاورد. بسیاری این واقعیت را به عنوان امتیازی به روس ها و ناشی از این واقعیت می ینند که جمهوری اسلامی به این نتیجه رسید که بیرون کردن هم زمان دو ابرقدرت از کشور به راحتی میسر نمی شود.

در فاصله کوتاهی بعد از انقلاب، ایران تیم های نظامی و اطلاعاتی خود را به کشورهای بلوک شوروی نظیر رومانی، بلغارستان و آلمان شرقی فرستاد تا به آموزش عملیات نظامی بپردازند. این نیروها از آن زمان تا کنون نقش قابل توجهی در ایران داشته اند.

روسیه همواره نقش قابل توجهی در حمایت از جمهوری اسلامی داشته و نمونه هایی از آن را می توان در فروش زیردریایی به ایران در دهه 1990، فروش سامانه دفاع موشکی اس 300 و ساخت نیروگاه هسته ای در ایران مشاهده کرد.

با این وجود، در ایران دیدگاه های متفاوتی نسبت به روسیه وجود دارد. به طور مثال مقامات نظامی ایران عموما نقش روسیه را تحسین می کنند و از آن با عباراتی تحت عنوان «هم پوشانی استراتژیک» یا «مبارزه علیه تروریسم» از همکاری ایران و روسیه یاد می کنند. سپاه پاسداران ایران تسلیحات روسیه، همکاری های اطلاعاتی آن و دیگر منافع عملیاتی حاصل از همکاری با روسیه را مدنظر دارند.

اما نگاه دولت اعتدال به مسکو قدری متفاوت است. تیم روحانی به تنش های به وجود آمده میان مسکو و واشنگتن به دنبال الحاق کریمه به روسیه، به مثابه فرصتی برای پیشبرد دستور کار خود و نه فرصتی برای نزدیکی صرف به روسیه می نگرد. در واقع روحانی بر آن است که با استفاده از کارت روسیه واشنگتن را تحت فشار بگذارد و آن را مجبور به ارزیابی مجدد موضع خود مقابل ایران کند. هدف اصلی روحانی تغییر وضعیت اقتصادی ایران است و در این راه آمریکا را بزرگترین مانعی می بیند که به هر طریق ممکن باید موانع ایجاد شده از سوی آن از میان برود. اما نیروهای نظامی دیدگاه دیگری دارند. آنها مشروعیت را بر پایه قدرت نظامی کشور در تعارضات مختلفی می بینند که در خاورمیانه به پا شده است.

با وجود اختلاف نظرهای موجود، روسیه بیش از آن که به ایران نفع رسانده باشد، به آن ضرر زده است. طی سال های اخیر روسیه بارها علیه برنامه هسته ای ایران در شورای امنیت سازمان ملل رای داده و اتمام پروژه نیروگاه بوشهر را نیز به دفعات به تاخیر انداخته است. با همه این ها نیروهای نظامی در ایران گرایش روحانی به معامله با غرب و ترجیح آن به شرق را  قابل قبول نمی دانند.

استفاده روسیه از پایگاه هوایی نوژه در همدان باید در بستر این اختلاف نظرهای داخلی درک شود. از نگاه واشنگتن، سوالی که مطرح می شود این است که آیا همکاری نظامی ایران و روسیه آزمایشی بنیادین برای منافع آمریکا در خاورمیانه است؟ ایران و روسیه در ژانویه 2015 توافق همکاری نظامی به امضا رساندند که به ندرت از سوی واشنگتن پاسخی به آن داده شد. واشنگتن این همکاری نظامی اخیر را امری گذرا می بیند، اما متحدان آن در منطقه چنین دیدگاهی ندارند.

منبع: نشنال اینترست/ ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 25

انتشار اولیه: چهارشنبه 3 شهریور 1395 / انتشار مجدد: سه شنبه 16 شهریور 1395