بهبود روابط مسکو- آنکارا و پیامدهای آن

دیپلماسی ایرانی:  دیدار اخیر ولادیمر پوتین و رجب طیب اردوغان این نگرانی را بر انگیخته است که آیا ترکیه به غرب پشت کرده و به سوی روسیه خواهد رفت؟

این دیدار در برهه ای انجام شد که رابطه ترکیه و غرب به خاطر انتقاد غرب به واکنش دولت ترکیه به کودتای 15 جولای، باعث تیرگی روابط این دو متحد دیرین شده بود. ترکیه، غرب را متهم به اطلاع از وقوع کودتا کرد. افکار عمومی ترکیه نیز از عدم واکنش غرب به کودتا و امتناع از محکوم کردن این اقدام در اسرع وقت، ناراحت هستند. عدم محکومیت کودتا در آغازین ساعات بروز آن، حتی از امتناع از تحویل فتح الله گولن نیز برای ترکیه ناراحت کننده تر بوده است.

بر خلاف غرب، پوتین از این فرصت برای بهبود روابط دوجانبه مسکو- آنکارا استفاده کرد. پیش زمینه دیدار دو جانبه پوتین و اردوغان در هفته گذشته نیز، نامه عذرخواهی اردوغان و تلاش برای از سرگیری روابط بود که حدود یک ماه پیش انجام شد.

رابطه ترکیه با روسیه به قرن ها قبل باز می گردد و ریشه در تاریخ دارد. علی رغم لشکرکشی های زیاد روسیه به امپراتوری عثمانی، شوروی در جنگ جهانی اول به ترکیه کمک کرد تا اشغالگران غربی را از خاک خود بیرون کند. با همه اینها رابطه دو کشور با آغاز تصفیه ها در شوروی توسط استالین و بسته شدن مرز مشترک دو کشور در دهه 1930 به پایان رسید. وقتی استالین در پایان جنگ جهانی دوم مدعی بخش هایی از سرزمین ترکیه شد و مشخص شد که به دنبال روی کار آمدن دولت حامی شوروی در ترکیه است، این کشور را عملا به سوی غرب سوق داده و باعث شد که ترکیه در 1952 به عضویت ناتو در آید.

در طول تاریخ هر گاه مشکلی میان ترکیه و غرب پیش می آید، بسیاری در ترکیه ایده نزدیکی به مسکو را مطرح می کنند:

- در 1964 لیندون جانسون، رئیس جمهور وقت آمریکا به ترکیه در مورد استفاده از تسلیحات آمریکایی علیه قبرس هشدار داد و اعلام کرد که در صورتی که این اقدامات ترکیه باعث تحریک روسیه شود، ناتو به کمک ترکیه نخواهد آمد. در این برهه احزاب چپ در ترکیه به قدرت رسیده بودند و آمریکا هم به خاطر جنگ ویتنام تحت انتقادات شدید وجود داشت. این فضا باعث مطرح شدن ایده نزدیکی به روسیه گردید.

در شرایطی مشابه در 1975 هم کنگره آمریکا، ترکیه را در واکنش به مداخله نظامی در وقایع 1974 برای سرکوبی کودتا مورد تحریم تسلیحاتی قرار داد. در این مقطع هم موضوع نزدیکی به شوروری مطرح شد. اما حمله شوروری به چکسلاواکی در 1968 و افغانستان در 1979 اهمیت حفظ عضویت در ناتو را به رهبران ترکیه گوشزد کرد.

پس از پایان جنگ سرد هم ایده جایگزینی غرب با یک قدرت اوراسیایی مطرح شد. این ایده در سال 2002 از سوی یک ژنرال ترک به نام تونسل کلینیک به طور جدی مطرح گشت. به گفته وی اتحادیه اروپا هرگز ترکیه را به عضویت نمی پذیرد و واکنش ترکیه به این اقدام باید ترک ناتو و روی آوردن به روسیه و ایران باشد.

پایان جنگ سرد و جهانی شدن باعث نزدیک شدن روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه و روسیه شد. روابط دو جانبه طی یک دهه اخیر پیشرفت قابل توجهی داشته است.

اما روابط اقتصادی گسترده دو کشور با بروز اختلاف میان دو پایتخت بر سر سوریه و سرنگونی جنگنده روسی از سوی ترکیه ناگهان از میان رفت. پاسخ پوتین به این رویداد، سریع و قاطع بود. روسیه به سرعت تحریم های اقتصادی سنگینی علیه ترکیه اعمال کرده و مانع از سفر توریست های روسی به ترکیه شد. در مقابل ترکیه هم در خواست پیشین خود مبنی بر پذیرفته شدن در نهادهای اوراسیایی را لغو کرد و به سوی گسترش روابط خود با ناتو رفت. وی حتی از اعضای ناتو به خاطر عدم فعالیت به قدر کفایت در دریای سیاه انتقاد کرد. اما گسترش فشار ها از درون، ترکیه را ناگزیر به گام برداشتن در راستای بهبود روابط دوجانبه خود با مسکو کرد.

دیدار دو رئیس جمهور از پیش برنامه ریزی شده بود، اما پیشنهاد پوتین مبنی بر ارائه هرگونه  کمک لازم به دولت اردوغان در دوران پس از کودتا این دیدار را به جلو انداخت. پیشنهاد کمک از سوی روسیه زمانی مطرح شد که غرب هیچ گونه هم دردی با شرایط پیش آمده در ترکیه نداشت و حتی مردم این کشور را به این باور رساند که آمریکا در این کودتا دست داشته است.

آیا ترکیه با غرب خداحافظی می کند؟

این سوالی مهم است که پاسخ دادن به آن دشوار است. رابطه ترکیه با غرب به دوران عثمانی باز می گردد. دولت ترکیه هم تلاش های زیادی برای غربی کردن کشور خود در ابعاد مختلف داشته است. بعد از پایان جنگ جهانی دوم، ترکیه به برخی از نهادهای غربی از جمله صندوق بین المللی پول، ناتو و سازمان همکاری های اقتصادی و توسعه وارد شد.

افزون بر این، ترکیه بر خلاف روسیه کشور صادر کننده انرژی نیست. ترکیه باید یک بازار آزاد کارآمد داشته باشد تا بتواند به صادرات پرداخته و جذب توریسم کند و بدین ترتیب درآمد و اشتغال جامعه تامین شود. اگر چه روسیه در 2014 بازار بسیار مهمی برای ترکیه بود، اما حتی در دوران اوج صادرات ترکیه به روسیه نیز صادرات این کشور به  آمریکا و اورپا بیشتر بود. بخش گسترده ای از سرمایه گذاری مستقیم خارجی در ترکیه نیز از سوی اروپا تامین می شود. این که روسیه بتواند همان سطح تکنولوژیک را برای ترکیه فراهم کند، جای تردید دارد .

افزون بر این، تصفیه ارتش باعث تقویت قوای نظامی ترکیه آن هم در شرایطی شده است که مرزهای آن در ناآرامی به سر می برند. در این شرایط ناتو باید از اهمیت ویژه ای برای ترکیه برخوردار باشد. با وجود آن که ترکیه سیاست های خود را در مورد سوریه تعدیل کرده تا بتواند به همکاری و بهبود روابط با روسیه بپردازد، اما هنوز مشخص نیست که آیا دو کشور می توانند در سوریه هم گام شوند یا خیر. هنوز اختلافات زیادی وجود دارد که باید حل شود.

در نهایت، هیچ خطری در توسعه روابط میان روسیه و ترکیه وجود ندارد و حتی این روابط در صورتی که ترکیه همچنان خود را عضوی از ناتو و نظم بین المللی لیبرال بداند، می تواند مفید باشد. غرب باید این رابطه را بپذیرد و ترکیه را به سوی بیگانه شدن از خود سوق ندهد. در این میان آمریکا باید با درک نگرانی های ترکیه در مورد گولن، نهایت همکاری را در انجام بررسی های لازم با ترکیه داشته باشد.

منبع: اندیشکده بروکینگز / ترجمه: تحریریه دیپلماسی ایرانی / 25