دستگیری ها فضای جامعه را دو قطبی می کند

میرمحمود موسوی، مدیرکل اسبق مدیر کل آسیای غربی وزارت امور خارجه *

دیپلماسی ایرانی: ترکیه کشور همسایه است بنابراین خلاف برخی سیاست ها در گذشته باید حساسیت بیشتری نسبت به آن داشت. در حال نسبت به دولت گذشته، اصلاحات زیادی صورت گرفته است. دولت کنونی توجه بیشتری نسبت به همسایگان از خود نشان می دهد. در دولت های گذشته همسایگان فراموش شده و توجه بیشتر به کشورهای آمریکایی جنوبی یا آفریقایی بود. به همین دلیل بسیاری از منافع خود را دست دادیم. این در حالی است که ترکیه برای ایران بسیار مهم است. با در نظر گرفتن روابط تاریخی و جغرافیایی، اهمیت ترکیه برای ما روشن تر می شود. با این حال تحولات کنونی ترکیه در سه دسته قبل، حین و بعد از کودتا دسته بندی می شود. این دسته بندی محوریت کودتا را روشن و تحلیل ها را مشخص می کند.

پیش از کودتا

باید بررسی کنیم که ترکیه پیش از کودتا در چه وضعیتی قرار داشت؟ در پاسخ باید گفت، ترکیه در وضعیت عادی قرار نداشت. مسایل موجود در منطقه، مسایلی با موج های بسیار بلند است. مسایلی نیست که همه روزه و در گذشته و در تمامی مناطق جاری بوده باشد. به اقیانوسیه، شرق آسیا یا آمریکایی جنوبی توجه کنید، مسایل به چنین شکل و آثار نیست. جریان هایی مانند سوریه، یمن، داعش و عراق می توانند هر منطقه ای را دچار هیجانات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کنند. اما همه اینها در خاورمیانه است. اما امواج آن در واشنگتن، نیویورک و سیدنی دیده می شود. ما در چنین منطقه ای زندگی می کنیم. ترکیه نیز متاثر در اتفاقات منطقه است. حوادث ترکیه در چنین ظرفی روی می دهد. سه نکته درباره شرایط پیش از کودتای ترکیه وجود دارد:

1. مساله امنیت: طی سال های اخیر امنیت ترکیه تحت تاثیر مسایل خاورمیانه، سوریه، عراق و داعش بوده است. برخی از جریانات خود را به تحولات منطقه پیوند زده و امید داشتند با این کودتا بر موج هایی سوار شوند.
2. مساله کردها: برای ترکیه، کردها مساله حساسی است. مساله کردی همواره در راس مسایل داخلی ترکیه بوده است. بر اساس نظرسنجی های صورت گرفته در سطح دنیا، عمده دغدغه و چالش اصلی کشورها مسایل معیشتی بود هاست، اما در مورد ترکیه به عنوان یک استثنا، عمده مساله کردها و پ.ک.ک است. پیش از کودتا، برنامه های دولت عدالت و توسعه در راستای آشتی با پ.ک.ک پیش می رفت. اما متاسفانه تحت تاثیر جریان های در منطقه اینگونه شد. کردها اسلحه را زمین گذشته و با هدایت آقای اردوغان و رهبری آقای هاحان فیدان، رییس میت، مذاکراتی با کردها در شمال اروپا، جزیره امرالی و سپس خود ترکیه از سوی نمایندگان کرد مجلس صورت گرفت تا این مساله از فاز امنیتی- نظامی خارج و به حوزه سیاسی که نتیجه بخش باشد، حرکت می کرد. اما آنچه در سوریه روی داد و ابعاد بیشتری به خود گرفت، _ وضعیت کردهای شمال سوریه که پیوند معنوی با کردهای ترکیه دارند، به نحوی که آقای صالح مسلم رییس حزب اصلی کردهای سوریه در مصاحبه تلویزیونی عبدالله اوجالان را رهبر معنوی کردها اعلام کرد_ نشان از ارتباط کردهای شمال سوریه با کردهای ترکیه داشته و اینکه تا چه میزان شمال سوریه می تواند برای ترکیه حساس باشد. اما در نهایت مسایل سوریه، برنامه های مثبت دولت اردوغان برای حل مسایل کردی را با شکست مواجه کرد و این مسایل وارد فاز جدیدی شد. اتفاق دیگر در این راستا، تغییر مواضع آمریکا درباره مسایل کردی بود. از دو ماه پیش از کودتا، به نظر می رسید، آمریکا تصمیم خود را گرفته بود که آیا در کنار دولت ترکیه یا در کنار جریان کردی در سوریه باشد. این تصمیم برای ترکیه نگران کننده بود. همچنین مسایل مربوط به اسرائیل، روسیه، یا تغییر مواضع، هر کدام بحث های جداگانه ای است.
3. مساله اقتصادی: وضعیت اقتصادی ترکیه نیز در سایه مسایل پیش آمده، تحت تاثیر قرار گرفته بود. در سال 2003 حزب عدالت و توسعه سکان هدایت کشور را به دست گرفت. در آن زمان وضعیت اقتصادی ترکیه به شدت خراب بود. اما دولت عدالت و توسعه با برنامه هایی که داشت موفق می شود، به بالاترین رشد اقتصادی دست یابد. اما بحران اقتصادی جهان در سال 2008، همه را تحت تاثیر خود قرار داد. در این میان، مسایل سوریه، ضربه دوم را به اقتصاد ترکیه وارد کرد. در نهایت آنکه ساقط کردن هواپیمای روسیه مجموعه ضربه های وارده به اقتصاد ترکیه را کامل می کند. حدود 30 میلیارد دلار درآمد سرانه ترکیه از توریسم تامین می شود. روسیه یکی از چهار کشوری _ سه کشور دیگر انگلستان، آلمان و ایران، هستند_ که بیشترین میزان توریسم به ترکیه را دارد. اما اتفاق هواپیمای روسی، مساله توریسم را به شدت تحت تاثیر قرار می دهد.

حین کودتا

در مورد آنچه حین کودتا روی داد نیز می توان به چند محور اشاره کرد:

1. رسانه ها و فضای مجازی: نکته قابل توجه در کودتای ترکیه، سهم و نقش دنیای مجازی است. نقش آن بی بدیل است. اگر کودتای ترکیه با السیسی در مصر را مورد قیاس قرار دهیم، در کودتای مصر کانال های تلویزیونی مانند الجزیره بسیار خوب پوشش می دادند. اما گروه ها و سایت ها چندان فعال نبودند. اما در کودتای ترکیه، آقای اردوغان توانست به طور زنده در شبکه سی ان ان ترک، از طریق برنامه موبایل facetime با مردم خود به طور زنده ارتباط برقرار و پیام خود را بفرستد. چنین نقشی بدیع  و نو بود. پس از آنکه سربازان کودتاگر به شبکه سی ان ان ترک حمله کردند، متوجه شدند نقش دنیای مجازی را در محاسبات خود به حساب نیاورده بودند که رهبر کشور می تواند از طریق ارتباطات مجازی با مردم خود ارتباط برقرار کند.
2. مردم: حضور مردم در شکست کودتای ترکیه بسیار مهم و بزرگ بود. گرچه در مصر نیز مردم حضور داشتند اما در ترکیه چند فاکتور با هم وجود داشت.
3. احزاب: سهم و نقش احزاب به عنوان نمایندگان مردم نیز قابل توجه است. در کودتای ترکیه مشخص شد که دموکراسی می تواند کشور را نجات دهد.
4. خارج از ترکیه: تا آخرین لحظات که کودتا وارد مرحله شکست شد، هیچ حمایتی از کشوری از دولت ترکیه صورت نگرفت. فقط یکی دو مورد در حد "نگرانی" مواضعی را بیان کردند. اولین کشوری که کودتای ترکیه را بعد از خبر شکست محکوم کرد، قطر بود. پس از آن آمریکا، روسیه و اتحادیه اروپا نیز محکوم کردند. بسیاری از کشورها چنان ژست گرفته بودند که گویی هنگامی که اردوغان زیر فشار کودتا بود، از او حمایت کردند. در حالی که این گونه نبود.

بعد از کودتا

آنچه بعد از کودتا نیز مورد توجه قرار می گیرد در چند محور می توان خلاصه کرد:

1. حضور مردم: که شامل برخی طرفداران است. این یکی از قضایای احساسی است که عمدتا جهت گیری و پشتیبانی از دولت بوده که به تدریج فروکش می کند. متقابلا نیز دولت با تشویق مردم، از حضور آن در صحنه اجتماعی، استفاده می کند.
2. مواضع اروپا و آمریکا درباره مساله حقوق بشر: باید دید که حقوق بشر چه میزان برای غرب اهمیت دارد. بر این عقیده ام که حقوق بشر در مجامع غربی و توسعه یافته از جایگاه والایی برخوردار است. اما بسیاری از دولت های غربی از آن فقط زمانی که در راستای منافعشان باشد، استفاده می کنند. این پرسش وجود دارد که آیا حقوق بشر در مورد مردم مصر صدق نمی کند؟ چرا غرب در مورد کودتای السیسی چنین برخودری از حقوق بشر دارد؟ چرا در ترکیه وقتی تعداد زیادی کودتاگر دستگیر می شوند، حقوق بشر مطرح می شود؟ باید معیار یگانه ای از حقوق بشر وجود داشته باشد.
3. مساله اقتصاد: آثار کودتا بر اقتصاد بسیار مخرب است و تا مدت زیادی اثرات خود را می گذارد.
4. دستگیری ها و بازداشت ها: دستگیری ها و بازداشت ها انعکاس جهانی داشت. نکته قابل توجه رفتار دولت ترکیه است. دستگیری ها و بازداشت ها فضای جامعه را دو قطبی می کند. فضای دو قطبی برای ترکیه مناسب و مساعد نیست و می تواند در آینده زمینه ساز بحران شود. آنچه درباره کودتا می توان بیان کرد، محکومت حرکت های نظامی در صحنه های سیاسی است. کودتاهایی که در گذشته در کشورهای عقب مانده ای مانند آفریقا، آمریکای جنوبی و آسیا روی داده بود، به عنوان اتفاق مبارکی تلقی می شد. در گذشته تعداد حکومت های کودتایی بسیار زیاد بود اما به مرور از تعداد آنها کاسته شده است. باید به این مساله توجه داشت که دنیای سیاست متعلق به سیاسیون و دنیای نظامی متعلق به نظامی هاست. همان طور که سیاسیون نباید در امور نظامی دخالت کنند، نظامی ها نیز نباید در کار سیاست دخالت کنند. شکست کودتا در ترکیه علامتی به کلیه نظامیان بود که در پادگان های خود بمانند و به کار خود بپردازند.

نکته اصلی درباره ترکیه، آن است که از سال 2003 که حزب عدالت و توسعه بر مسند کار آمد، به خوبی و با مدیریت مناسب توانست، دوره توسعه ای را در ترکیه شروع کند. این روند تا پیش از 2008 ادامه داشت. پس از آغاز تحولات عربی در سال 2010 و 2011، بسیاری از جوامع به دنبال سرنگونی حکومت های توتالیتر بودند، آنها الگوی ترکیه ای را مد نظر داشتند. الگویی که توانسته بود توسعه اقتصادی را به همراه توسعه اجتماعی داشته باشد. آنچه توسعه ترکیه را تحت تاثیر قرار داد، سه جریان بود:

1. جریان اقتصادی 2008
2. جریان بهار عربی و شروع بحران سوریه به همراه عراق و داعش که ترکیه را تحت تاثیر خود قرار داد
3. کودتا

چاره ای جز این نیست که برای توسعه به سرمایه های اجتماعی تکیه کرد. هر دولتی که خواهان توسعه به معنای واقعی کلمه است، باید به سرمایه های اجتماعی تکیه کند.

از طرفی به شدت نگران فضای ترکیه هستم. به نظر می رسد وضعیت دستگیری ها و توقیف ها، برای ترکیه مصیبت بار خواهد بود. فضای احساسی که برای ترکیه اتفاق می افتد، به نفعش نخواهد بود. به همین دلیل فکر می کنم اگر آقای اردوغان رفتار ماندلا وار داشته باشد، برای جامعه ترکیه مثبت است. طی دیداری که با یکی از رابطان آقای گولن داشتم، می گفت که او مطالبی را علیه شیعه مطرح می کند. به گفته او، آقای گولن شیعه را جزو چهار مذهب نمی داند و می گوید مرتد هستند. شخصیت آقای گولن در جریان های اخیر روشن تر شد. این شخصیت طی 35 سال رصد کردن ترکیه، به اندازه ای که امروز روشن است، روشن نبود.

کودتا در آینده ترکیه

از طرفی تصور می کنم ، امکان کودتا در آینده ترکیه روز به روز کاهش یابد. جامعه بشری پذیرش چنین چیزی را ندارد. هیچ کسی از کودتا حمایت نمی کند. البته نمی توان مطلق صحبت کرد. جامعه ترکیه همراه با افزایش آگاهی و نهادهای دموکراتیک، امکان کودتا را کاهش می دهد. اما نمی توان به طور قطعی کودتا را منتفی دانست. همان طور که در گذشته در کشورهایی مانند پاکستان و بنگلادش شاهد کودتا بودیم، این مساله به تدریج کم شد، اما منتفی نیست. این مساله به آگاهی و حضور مردم در صحنه های مختلف اجتماعی و همچنین روش حکومت ها مبنی بر اینکه تا چه اندازه به مردم متکی هستند، مربوط می شود.

نقش آمریکا در کودتا

در مورد نقش آمریکا در کودتای ترکیه نیز باید گفت تا ساعت های اولیه علامت مثبت یا منفی مشاهده نمی شد. دو اظهار نظر از سوی کاخ سفید و وزارت امور خارجه مبنی بر توصیه هایی به اتباع خود و توصیه به آرامش انتشار یافت، اما ناامید کننده بود. به طور حتم در پشت پرده چه از طرف آقای اردوغان و چه از طرف کودتاگران، ارتباطاتی وجود داشته اما تصور نمی شد جنس آن حمایت از کودتاگران باشد. اما ممکن است دیگران در این زمینه ارتباطاتی داشته باشند. باید منتظر شد که چه اتفاقی در آینده آمریکا روی می دهد. آمریکا وضعیت مبهمی دارد. بر اساس آخرین نظرسنجی ها، ترامپ از خانم کلینتون پیش است. در عین حال مشکلاتی برای خانم کلینتون به وجود آمده است. با این وجود ارزیابی های جهانی بر این است که حتی اگر خانم کلینتون رییس جمهور شود، یا هر دولت دیگری روی کار بیاید، مقداری از دولت فعلی تندتر و از برخوردهای دموکراتیک دورتر خواهد بود و میل به دخالت در جاهای دیگری داشته باشد. بنابراین باید توجه داشت آن افرادی که در ذهن خود کودتا را راه حل می دانند، منتظر هستند که در آینده دولت آمریکا تعیین شود تا بتوانند فصل یا پرونده جدیدی باز کنند.

انتشار اولیه: چهارشنبه 6 مرداد 1395 / انتشار مجدد: چهارشنبه 13 مرداد 1395