اسناد جدید: تاچر به شاه ویزا نداد

سعید کمالی دهقان و اون باوکات / ترجمه: شیدا قماشچی

تاریخ ایرانی: آرشیو ملی بریتانیا به تازگی اسنادی منتشر کرده که نشان می دهند مارگارت تاچر، نخست وزیر وقت بریتانیا درخواست پناهندگی شاه پس از وقوع انقلاب اسلامی سال ۱۹۷۹ را نپذیرفت.
اسناد منتشر شده در سال ۲۰۰۹ مشخص کردند که بریتانیا یک مأمور سری به باهاما اعزام کرده تا به شاه که در آن زمان همراه با خانواده اش در جزایر پارادایس در تبعید به سر می برد، پیامی برساند. در این پیام آمده بود که بریتانیا آمادگی پذیرش شاه را ندارد زیرا نگران انتقام جویی مردم خشمگین علیه دیپلمات های انگلیس در ایران است.
این اسناد جدید، شامل اطلاعیه های مخفیانه از خانهٔ شماره ۱۰ خیابان داونینگ استریت - اقامتگاه نخست وزیر - نشان می دهد که نخست وزیر به حدی نگران امنیت دیپلمات های انگلیسی در ایران بود که شخصاً به یک وکیل دعاوی سرشناس نامه داد و از او خواست تا وکالت شاه را نپذیرد.
طبق این اسناد سر دنیس رایت سفیر سابق انگلیس در ایران، با یک نام ساختگی به باهاما سفر کرد تا توجه رسانه ها را برنیانگیزد. او در یک تلگرام محرمانه به دفتر تاچر نوشت: «تمامی ملتزمین دربار شاه در ایران به تعداد اندکی محافظ و پیشخدمت تقلیل یافته اند و یک پرستار کودک اروپایی نیز آن ها را همراهی می کند. خدمهٔ منزل سیاهپوست هستند.»
با گذشت ۳۷ سال از انقلاب اسلامی ایران بسیاری از جزئیات آن روزهای پرآشوب ناگفته مانده اند ولی اسنادی که در سال های اخیر توسط انگلیس و آمریکا منتشر شده اند نشان می دهند که چگونه پس از پیروزی آیت الله خمینی، غرب به سرعت از حمایت از محمدرضا شاه پهلوی دست کشید.
در ماه ژوئن، بی بی سی فارسی اسنادی منتشر و ادعا کرد که آیت الله خمینی چند هفته پیش از انقلاب با دولت کارتر در تماس بوده است. انتشار این اسناد با جنجال فراوان در ایران همراه بود. آیت الله خمینی در ۱ فوریه سال ۱۹۷۹، یعنی دو هفته پس از فرار شاه، به تهران بازگشت. شاه باقی عمرش را در تبعید سپری کرد، ابتدا به مصر و سپس به مراکش رفت، سپس به تعداد زیادی کشور دیگر از جمله آمریکا، مکزیک و پاناما سفر کرد. او در جولای سال ۱۹۸۰ در قاهره به دلیل سرطان جان خود را از دست داد.
اسناد جدید نشان می دهند که شاه به دلیل تحصیل فرزندانش مایل بود تا در انگلیس بماند. انگلیس پیش تر به صورت محرمانه به شاه کمک کرده بود تا از مراکش به باهاما برود ولی با این وجود تاچر با درخواست اقامت شاه در انگلیس به شدت مخالفت کرد.
در یکی از نامه های دفتر نخست وزیری تاچر به وزارت امور خارجه، که به تازگی انتشار یافته، نوشته شده: «نخست وزیر عمیقاً متأسف است که دولتش نمی تواند به حاکمی که دوست و حامی انگلیس بود اجازهٔ اقامت اعطا کند. اما نخست وزیر کاملاً آگاه است که باید از هر آنچه که جان دیپلمات های سفارت انگلیس در ایران را به مخاطره بیاندازد به طور جدی خودداری کرد.»
دنیس رایت در پایتخت باهاما، ناسائو، با شاه دیدار کرد و سپس ارزیابی اش را به اطلاع دولت انگلیس رساند: «ماموران امنیتی آمریکایی در اطراف خانهٔ شاه به وفور دیده می شوند. این خانه به وضوح برای شاه و اعضای خانواده اش کوچک است… به نظر من فضای خانه غم زده بود و شاه تمایل داشت در محلی اقامت کند که بهترین شرایط تحصیل برای فرزندانش فراهم باشد.»
لرد کارینگتون، وزیر امور خارجه، بسیار نگران بود که خبر مأموریت محرمانه رایت نزد رسانه ها افشا شود. او در نامه ای به نخست وزیر نوشت: «اگر رسانه ها از سفر رایت اطلاع بیابند باید به همه چیز اقرار کنیم و برای مثال بگوییم که او به عنوان نماینده انگلیس به باهاما رفت تا راجع به درخواست سفر شاه به انگلیس صحبت کند.»
وزارت امور خارجه اعلام کرد که رایت برای اعلام موضع دولت بریتانیا به دیدار شاه رفته است تا «تبعات سفر شاه به انگلیس را توضیح دهد». به گفتهٔ رایت «خبرنگاران به باهاما هجوم برده بودند». شاه از این پیام خوشنود نشد و نزد سفیر گلایه کرد که درک نمی کند که علت حمایت انگلیس از یک رژیم «بی اهمیت» چیست.

تاچر شخصاً به لرد شوکراس، یک وکیل دعاوی بسیار مشهور، نامه ای نوشت و وفاداری او به شاه را تحسین کرد ولی اضافه کرد که به عقیدهٔ او در صورت تشکیل دادگاه بین المللی، شوکراس نباید وکالت شاه را بپذیرد.
در نامه ای که به دستخط تاچر نوشته شده، اینگونه آمده است: «به عقیده من، اگر چنین کاری را بپذیرید، عواقب نامطلوبی در رابطهٔ میان دو کشور خواهد داشت و حتی ممکن است امنیت کارکنان سفارتمان در تهران نیز به خطر بیفتد. این عواقب برای روابط ما و شهروندانمان در تهران بسیار جدی خواهد بود. متاسفم که باید تا این حد احتیاط به خرج دهم ولی با در نظر گرفتن روحیهٔ بدبین و هیجان زدهٔ ایرانی ها، ترجیح می دهم که از مخاطرات غیرضروری بپرهیزم.»
نخست وزیر بریتانیا ادامه داد که شاه «یک دوست خوب برای کشور ما بود ولی من نگران امنیت هموطنانمان هستم که هنوز در ایران هستند.»

منبع: گاردین