چرخه جنگ‌های بی‌پایان

ما در عصر گسیختگی و فروپاشی زندگی می کنیم. این مسئله در هیچ جای دنیا به اندازه خاورمیانه و آفریقا دیده نمی شود. از پاکستان تا نیجریه حداقل هفت جنگ در حال رخداد است- در افغانستان، عراق، سوریه، یمن، لیبی، سومالی و سودان جنوبی. این درگیری ها به شدت مخرب اند. این کشورها براثر جنگ چنان در حال تخریب اند که گمان می شود هرگز بهبود نمی یابند. شهرهایی مانند حلب در سوریه، رمادی در عراق، تعز در یمن و بنغازی در لیبی تقریباً تبدیل به خرابه شده اند. همچنین حداقل سه شورش جدی دیگر نیز وجود دارد: در جنوب شرقی ترکیه که چریک های کرد با ارتش ترکیه مبارزه می کنند؛ شبه جزیره سینا در مصر که در آنجا نیز درگیری های چریکی و وحشیانه گزارش شده است و در شمال شرق نیجریه و کشورهای همسایه که در آن ها بوکوحرام به حملات مرگبارش ادامه می دهد.

به گزارش فرارو به نقل از لوبلاگ، تمام این جنگ ها چندین مورد مشترک دارند: بی پایان اند و هرگز به نظر نمی رسد که برنده یا بازنده قطعی داشته باشند (افغانستان از سال 1979 و سومالی از 1991 درگیر جنگ بوده اند). این جنگ ها سبب تخریب و تجزیه کشورهای متحد می شوند.

یک شباهت دیگر که واضح بودنش از اهمیتش نمی کاهد: در اکثر این کشورها که اسلام دین غالب است، جنبش های سلفی- جهادی مانند داعش، القاعده و طالبان اساساً تنها روش موجود برای اعتراض و شورش است. در حال حاضر، آن ها به طور کامل جنبش های سوسیالیستی و ناسیونالیستیِ غالب در قرن بیستم را از بین برده اند. در این سال ها تغییرات قابل توجهی در دین، اخلاق و هویت قبیله ای به سوی جنبش هایی ایجادشده که با آزار و اذیت و اخراج اقلیت ها به دنبال ایجاد قلمروهای منحصر به خود هستند.

در این فرآیند و تحت فشار مداخله نظامی خارجی، به نظر می رسد که منطقه ی وسیعی از این سیاره در حال شکاف برداشتن است. بااین حال واشنگتن درک پایینی نسبت به این فرآیندها دارد. این موضوع در اعتراض اخیر 51 نماینده دیپلمات وزارت امور خارجه آمریکا علیه سیاست های اوباما در سوریه دیده  می شود؛ آن ها به این سیاست اعتراض دارند که حملات هوایی به نیروهای رژیم سوریه باعث می شود بشار اسد از آتش بس پیروی کند. رویکرد سیاستمداران آمریکا در این درگیری های پیچیده بسیار ساده لوحانه است: تصور می شود که بمب باران شهرها توسط دولت سوریه "علت ریشه ای بی ثباتی های گریبان گیر سوریه و مناطق اطراف است."

انگار ذهن این سیاستمداران هنوز در دوران جنگ سرد باقی مانده؛ انگار هنوز هم در حال مبارزه با جماهیر شوروی و متحدانش هستند. برخلاف تمام شواهد پنج سال گذشته، فرضیه ای وجود دارد که تنها تعداد محدودی از گروه های مخالف سوری از سقوط اسد بهره مند می شوند. سیاستمداران متوجه نیستند که تمام گروه های مسلح مخالف در سوریه به طور کامل تحت تسلط داعش و القاعده هستند.

هرچند الآن به این نتیجه رسیده اند که حمله به عراق در سال 2003 یک اشتباه بود (حتی کسانی که آن زمان از این سیاست حمایت می کردند)، اما بازهم هیچ درسی از این مسئله نگرفتند که چرا مداخلات نظامی مستقیم و غیرمستقیم آمریکا و متحدانش در خاورمیانه تنها شرایط را بدتر کرده و بر میزان خشونت ها افزوده است.

انقراض کشورهای مستقل
داعش که اکنون دومین سالگرد خود را جشن می گیرد؛ نتیجه مشمئزکننده و عجیب وغریب این دوره از هرج ومرج  و درگیری هاست. وجود چنین فرقه دهشتناکی نشانه نقص عمیق تمام جوامع آن منطقه است که از حکومت و سلطه ی سران فاسد و بی اعتبار رنج می برد. ظهور داعش نشانه ضعف رقیبانش است.

برای مثال در ژوئن 2014 که داعش با  تنها چند هزار جنگجو موصل را گرفت، ارتش و نیروهای امنیتی عراق 350 هزار سرباز و 660 هزار نیروی پلیس داشت. امروز، ارتش عراق، نیروهای امنیتی و حدود 20 هزار شبه نظامی شیعه با حمایت نیروهای هوایی آمریکا به شهر فلوجه در فاصله 40 مایلی عراق دست یافتند که در مقابلشان تنها 900 جنگجوی داعش قرار داشت.

در این مناطق همزمان با مبارزه رهبران مستبد برای مقاومت در برابر فشارهای داخلی و خارجی، دولت های ملی در حال تضعیف و فروپاشی هستند. انتظار نمی رفت که شرایط منطقه این گونه پیش برود. قرار بود کشورهایی که در نیمه دوم قرن بیستم از سلطه حکومت های استبدادی خارج شدند بیشتر از قبل متحد شوند نه کمتر.

بین سالهای 1950 و 1975، در اکثر کشورهای مستعمره رهبران ملی به قدرت رسیدند. آن ها وعده دادند با ایجاد دولت هایی مستقل و متمرکز کردن منابع سیاسی، نظامی و اقتصادی موجود، قدرت و استقلال ملی را به دست آورند. در عوض، در طول چند دهه این رژیم ها به دولت هایی تبدیل شدند که توسط تعدادی از خانواده های ثروتمند و قشری از تجار مرتبط با رهبرانی چون حسنی مبارک در مصر و یا بشار اسد در سوریه اداره می شوند.

در سالهای اخیر، این کشورها در معرض گردباد اقتصادی نئولیبرالیسم نیز قرار گرفتند که هرگونه قرارداد نفتی که میان حاکمان و زیردستان وجود داشت را از بین برد. سوریه را در نظر بگیرید. روستاهای این کشور که زمانی از خانواده اسد حمایت می کردند چون فرصت های شغلی ایجاد کرده و قیمت مواد ضروری زندگی پایین بود، پس از سال 2000 به نیروهای بازار که حامیِ قدرت حاکم بودند، پشت کردند. این مناطق به ستون فقرات شورش های بعد از سال 2011 تبدیل شدند. همزمان، سازمان هایی مانند سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) که برای افزایش ثروت و قدرت تولیدکنندگان نفت منطقه در دهه 1970 تلاش زیادی کرده بودند، ظرفیت خود برای ایجاد اتحاد از دست دادند.

سؤالی که اکنون برای ما پیش می آید این است: چرا کشورهای مستقل در خاورمیانه و آفریقای شمالی در حال "انقراض" هستند؟ سیاستمداران و رسانه های غربی اغلب آن ها را "کشورهای شکست خورده" می نامند. مفهوم تعبیه شده در این اصطلاح این است که کشورهای این منطقه در فرآیند خود- تخریبی قرار دارند. اما بسیاری از کشورهایی که اکنون "شکست خورده" شناخته می شوند مانند لیبی، پس از دخالت ناتو و واشنگتن به این روز افتادند و دولت های مرکزی آن قدر ضعیف بودن که نتوانستند اعمال قدرت کنند.

از بسیاری جهات، این فرآیند با مداخله ائتلاف تحت رهبری آمریکا در سال 2003 در عراق به وجود آمد که منجر به سقوط صدام حسین، از میان رفتن حزب بعثی اش و انحلال ارتش شد. صدام حسین و حاکم مستبد لیبی معمر قذافی، برای تمام تفاوت ها و جنگ های قومی، فرقه ای و منطقه ای مقصر شناخته می شوند؛ درگیری ها و اختلافاتی که در واقع پس از مرگ آن ها به وجود آمد.

هنوز یک سؤال باقی می ماند: چرا جنبش مخالف با استبداد و مداخله غرب شکلی اسلامی به خود گرفت و چرا جنبش های اسلامی به گروه های مسلح خشن و فرقه ای تبدیل شدند؟ به بیانی دیگر، چطور این گروه ها  توانستند افراد بسیاری را متقاعد کنند که برای اهدافشان بمیرند درحالی که گروه های مقابل نتوانستند این تعداد هوادار داشته باشند؟ زمانی که در تابستان 2014 گروه های نبرد داعش شمال عراق را فراگرفتند، سربازانی که یونیفرم خود را درآورده و شهرستان های شمالی را ترک کرده بودند خود را این گونه توجیه کردند: " برای المالکی بمیریم؟ هرگز."

یک دلیل و توضیح برای ظهور جنبش های مقاومت اسلامی این است که مخالفان سوسیالیست، سکولار و ملی توسط نیروهای امنیتی رژیم قبلی سرکوب شده بودند. اما در کشورهایی مانند لیبی و سوریه اسلام گرایان وحشیانه مورد اذیت و آزار قرار گرفتند ولی بازهم به مبارزه و مخالفت ادامه دادند. بااین حال، زمانی که این جنبش های مذهبی آن قدر قوی شدند که با دولت مخالفت کنند، بازهم آن قدر قدرت نداشتند که بتوانند دولت را سرنگون و جایگزین آن شوند.

ضعیف برای پیروزی، قوی برای شکست
گرچه دلایل زیادی برای فروپاشی کنونی دولت ها وجود دارد که تا حدی این دلایل در مناطق مختلف فرق می کنند،اما در یک چیز هیچ شکی نیست: این پدیده در حال سرایت به تمام دنیا است.

اگر به دنبال دلایل شکست دولت ها هستید، بدون شک باید جستجو را از زمان پایان جنگ سرد آغاز کنید. پس از اتمام جنگ، نه آمریکا و نه روسیه جدید تمایلی به سرپا نگه داشتن "دولت های شکست خورده" نداشتند زیرا می ترسیدند قدرت رقیبان و پروکسی های محلی بر آن ها چیره شود. پیش ازاین، رهبران ملی در خاورمیانه توانسته بودند با ایجاد تعادل میان مسکو و واشنگتن به حدی از استقلال دست یابند. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، این امر دیگر ممکن نبود.

بازهم سوریه را در نظر بگیرید. گسترش بازار آزاد در کشوری که در آن نه دموکراسی و نه حاکمیت قانون وجود داشت، بیش از همه یک معنا داشت: اشراف وابسته به خاندان حاکم در کشور هر چیزی که به نظر سودآور بود را در دست می گرفتند. بدین صورت، آن ها بسیار ثروتمند شدند درحالی که ساکنان روستاهای فقیر که زمانی برای شغل و مواد غذایی ارزان چشم به دولت داشتند، از گرسنگی رنج می بردند. جای تعجب نیست که این مناطق محروم پس از سال 2011 به پایگاه های قیام تبدیل شدند. با گسترش نئولیبرالیسم در دمشق، حتی کارمندان مخابرات و پلیس امنیتی نیز با ماهی 200 یا 300 دلار زندگی می کردند؛ درحالی که دولت به یک ماشین سرقت تبدیل شده بود.

در این سال ها این نوع دزدی و حراج میراث کشور در سراسر منطقه گسترش یافته است. حاکم جدید مصر ژنرال عبدالفتاح السیسی که هیچ نشانه ای از اعتراض را تحمل نمی کند، نمونه ای دیگر است. او در ماه آوریل امسال دو جزیره در دریای سرخ را به عربستان سعودی داد که رژیمش ازلحاظ مالی و بودجه به آن وابسته است (در کمال تعجب، اخیراً یک دادگاه مصری تصمیم سیسی را ابطال کرد.)

این حرکت که از منظر مردم مصر شدیداً منفور است، نمادی از تغییر توازن قدرت در خاورمیانه بود: زمانی کشورهای قدرتمند منطقه – مصر، سوریه و عراق- ملی گرایانی سکولار بودند که با عربستان سعودی و پادشاهی های خلیج فارس مقابله می کردند. با تضعیف این سکولارهای مستبد، تنها قدرت و نفوذ پادشاهی های بنیادگرای سنی افزایش یافت.

زمانی تصور می شد نئولیبرالیسم مسیر رسیدن به دموکراسی و اقتصاد بازار- آزاد است. در عمل کاملاً خلاف آن ثابت شد. در عوض، با مداخلات نظامی مکرر واشنگتن و متحدانش، اقتصاد بازار آزاد در خاورمیانه به شدت بی ثبات شد. نئولیبرالیسم در قرن بیست ویک جوامع نابرابر را حتی نابرابرتر از قبل کرد و به رژیم های فاسد کمک کرد به ماشین غارت تبدیل شوند. این نیز فرمولی برای موفقیت داعش است. این جنبش ها در مناطق فقیر و نادیده گرفته شده مانند شرق سوریه و شرق لیبی پشتیبانان زیادی پیدا می کنند.

آمریکا یک ابرقدرت باقی مانده است، اما دیگر قدرت قبل را ندارد. آمریکا نیز تأثیرات این جنبش جهانی را حس می کند که در آن حاکمان این جنبش به همراه متحدانشان آن قدر قوی هستند که بخواهند از شر رژیم هایی که دوست ندارند خلاص شوند. چه موفق شوند و چه نشوند، تخریبی که به وجود می آورند غیرقابل جبران است. یک سیاستمدار عراقی گفت که مشکل کشورش این است که جنبش ها و احزاب موجود "برای پیروزی ضعیف و برای شکست قوی هستند". کل منطقه دارد از این الگو پیروی می کند و در حال انتشار است. این الگو با خود چرخه ی بی پایانی از جنگ های مبهم و گُنگ را به همراه می آورد.