افراط‌گرایی اخوان المسلمین تونس را وادار به تغییر کرد

دیپلماسی ایرانی: دهمین کنگره جنبش اسلامگرای النهضه پس از ماه ها تاخیر از ٢٠ تا ٢٢ مه ٢٠١۶ تشکیل شد. تشکیل این کنگره با اعلام نهایی جدایی فعالیت سیاسی و اسلامی در این جنبش و تبدیل آن به حزب همراه بود.  النهضه به گفته راشد الغنوشی «از جریان اسلام سیاسی خارج و از یک جنبش عقیدتی به یک حزب سیاسی تبدیل شده» اما برای اقناع طرف های سیاسی داخلی اعم از رقبا و مشارکت کنندگان در حکومت همچنان با چالش های جدی مواجه است. در عین حال به طور حتم تغییر رویکرد تازه النهضه بر دیگر احزاب و جنبش های اسلامی در جهان اسلام اثرگذار خواهد بود. گرچه این حزب الگوی خود را احزابی مانند عدالت و توسعه در ترکیه و مغرب عنوان کرده اما رقبای آنها همچنان بیم آن را دارند این حزب نیز به سرانجامی مانند عدالت و توسعه در ترکیه دچار شود. در عین حال پرسش های دیگری از جمله مناسبات این حزب با حکومت، با شاخه های دیگر اخوان و همچنین احتمال خروج برخی اعضا به دلیل تضاد بودن با مشی تفکرات از جمله عواملی است که سید قاسم ذاکری، کارشناس مسایل خاورمیانه در گفت وگو با دیپلماسی ایرانی به آن می پردازد.

چرا جبهه النهضه دست به بازنگری در سیاست ها و استراتژیکی خود زد؟

مهمترین رویداد در دهمین کنگره النهضه، اعلام رسمی تمایز دیانت از سیاست بود. این جنبش در دهه 70 میلادی با عنوان جماعت اسلامی تشکیل شده و در دهه 80 میلادی با عنوان الاتجاه الاسلامیه به فعالیت ادامه داده و در نهایت به جنبش النهضه تبدیل شد.جنبشی که به عنوان بخشی از اخوان المسلمین وابسته به اسلام سیاسی در جهان اسلام مطرح شده بود و قصد پیاده کردن احکام اسلام در جامعه داشت. النهضه به عنوان شاخه اخوان المسلمین در تونس، بر دیگر جریانات اسلامی در شمال آفریقا و حتی کل جهان اسلام اثرگذار بود. این جنبش در دهمین کنگره خود رسما سکولاریسم را پذیرفت و اعلام کرد از این پس به عنوان یک حزب سیاسی در مقیاس ملی _ یعنی تونس _ فعالیت خواهد کرد. بدین معنا که مسایل مهم امت اسلامی خلاف گذشته برایش اولویت نخواهد داشت و اهتمام خود را معطوف به حل مشکلات تونس _ البته با حفظ مرجعیت اسلام_ خواهد کرد. النهضه در این کنگره اعلام کرد که ازین پس به دنبال اسلامی کردن جامعه نیز نخواهد بود. در کنگره دهم النهضه حتی برخی پیشنهاد کردند که النهضه نام خود را به (( نهضت و توسعه)) یا (( نهضت ملی تونس)) تغییر دهد. نکته مهم اینجاست که النهضه بین سکولاریسم و لائیسته تمایز قائل شده است . آنها لائتیسم را به مفهوم ضدیت با دین دانسته و اعلام کردند قصد ضدیت با دین را ندارند، و مرجعیت آنها همچنان اسلام است. زیرا بر اساس قانون اساسی تونس، اسلام به عنوان دین رسمی کشور پذیرفته شده است. اما فعالیت های حزبی و سیاسی بر اساس سکولاریسم یعنی تمایز دیانت از سیاست خواهد بود؛ بدین ترتیب فعالیت های مربوط به دیانت و امور دینی و مذهبی در قالب تشکل های کوچک جامعه مدنی و جدای از حزب سیاسی دنبال خواهد شد. جالب آنکه اقای راشد الغنوشی رسما خواستار عدم ورود مساجد و ائمه جماعات و روحانیت به مسائل سیاسی شده است. آنها الگوی خود را حزب عدالت و توسعه ترکیه و احزاب مشابه آن در مراکش اعلام کردند. اما چرایی این تغییر و رویکرد النهضه را ابتدا باید در ناکامی شبکه های اخوان المسلمین در نقاط بحرانی جهان اسلام و ثانیا در تجربه ناموفق النهضه تونس در حکومتداری بین سال های 2011 تا 2013 جست و جو کرد. طی دو سال زمامداری النهضه عملکرد مناسبی از آنها دیده نشده و به سرعت نیز قدرت را واگذار کردند. از طرفی بر اساس نظرسنجی های صورت گرفته در تونس، اکنون حدود 70 درصد مردم اساسا با هر نوع فعالیت سیاسی تحت عنوان اسلام مخالف هستند. دلیل اصلی نیز رفتار های تند و خشن القاعده و داعش و شرایط حاکم در مصر، لیبی و تجربه های تلخ الجزایر در دهه 90 است.بنابراین با در نظر داشتن ناکامی های النهضه طی این دو سال در قدرت و همچنین فشارهای فزاینده رقبای النهضه در داخل تونس مبنی بر سرکوب و اعلام غیر قانونی شدن فعالیت های آن ( مانند نمونه اخوان در مصر) همچنین تمایل النهضه برای بقا و شرکت در انتخابات شهرداری ها در ماه مارس 2017 و انتخابات ریاست جمهوری، اعضا و رهبران النهضه تصمیم به تغییر ماهیت داده اند.

آیا در آینده شاهد تغییر آرایش سیاسی در عرصه تونس خواهیم بود یا صرفا یه تغییر در درون یک حزب است؟

اتفاقی که در دهمین کنگره حزب روی داد، اثرات آن به مراتب فراتر از تونس است. این روزها اهمیت النهضه و رهبر آن شیخ راشد الغنوشی از این جهت است که اغلب چهره ها و تشکل های تنومند و اصلی اخوان در رکود قرار گرفته اند؛ مثلا جنبش اخوان المسلمین در مصر غیرقانونی اعلام شده و رهبران اخوان در مصر زندانی هستند. بقیه شاخه های اخوان نیز در رکود به سر می برند. در چنین شرایطی النهضه تونس و آقای راشد الغنوشی در غیاب رهبران اخوانی در مصر و در دیگر کشورهای اسلامی چهره برجسته ای شده اند. از این رو نتایج دهمین کنگره تاثیراتی فراتر از تونس دارد. اعلام تغییر ماهیت النهضه، تاثیرات بسیار مهمی بر سرنوشت اسلام سیاسی باقی خواهد گذارد و همین امر باعث شده تا بسیاری از طرفداران اسلام سیاسی در داخل تونس و سراسر جهان اسلام به نتایج دهمین کنگره اعتراض کنند و بگویند النهضه ازین پس و خلاف گذشته دیگر در چارچوب اسلام سیاسی قرار نمی گیرد. گرچه النهضه هم بعد از این دیگر هیچ اصراری بر اسلام سیاسی ندارد. تجربه احزاب کمونیست پس از فروپاشی شوروی، و تبدیل شدن احزاب بزرگ چپ به احزاب کوچک ملی،  همچنین تجارب ناکام احزاب سیاسی در کشورهای عربی، موجب شده که نتوان آینده روشن و دقیقی از آینده تغییرات النهضه به دست آورد. زیرا به صورت عمومی احزاب سیاسی در کشورهای عربی چه احزاب چپ، چه لیبرال، یا ملی گرا، هیچکدام سرنوشت خوبی نداشتند. بزرگترین برگ برنده النهضه تونس، پشتوانه قدرتمند برخورداری از حمایت های اسلامی خارج از تونس به عنوان شاخه مهم اخوان المسلمین در شمال آفریقا بوده است اما النهضه اکنون خود را ایزوله و محدود به تونس کرده است؛ بنابراین دیگر تفاوتی با دیگر احزاب غیردینی در تونس ندارد. بنابراین طبیعتا کسی که به قدرت دسترسی بیشتری دارد، می تواند برنده انتخابات آینده در تونس باشد.

نحوه برخورد النهضه با جریان های تکفیری چگونه خواهد بود؟ آیا برخوردی سیاسی خواهد داشت یا مجبور به استفاده از ایدئولوژیک خود خواهد بود؟

جنبش النهضه از ابتدای شکل گیری بهار عربی، و از ابتدای به قدرت رسیدن تا به امروز، به صورت پیوسته علیه تشکل های تندروی منتسب به اسلام سیاسی مانند القاعده و داعش تمایز و خط کشی خود را اعلام و آنها را محکوم کرده است. آنها اعلام کرده اند که داعش و القاعده تفکری خوارجی و خارج از اسلام بوده و تفکری تروریستی است. آنها بر موضع خود باقی مانده و معتقدند، رفتارهای داعش و القاعده باعث آسیب جدی به اسلام سیاسی شده است. آنها این موضع ثابت خود را تا به امروز حفظ کرده اند. اما با توجه به اینکه النهضه به صورت رسمی از اسلام سیاسی دست کشیده است، طبیعتا بخش قابل توجهی از طرفداران آن به سمت افراط گری سوق پیدا می کنند. زیرا نظر القاعده و داعش از ابتدا بر این بود که اخوان المسلمین و تمامی شاخه های آن در جهان اسلام، نماینده اسلام خواهی نیستند و آنها را تشکل های وابسته به آمریکا و غرب قلمداد می کرده اند. به نظر من نتایج دهمین کنگره النهضه باعث خواهد شد تا بخشی از مردم متدین و  اسلام گرا در تونس که به طور طبیعی پایگاه اجتماعی النهضه بودند، دچار سردرگمی شده و اکنون آغوش گروه های تکفیری و افراطی برای جذب ریزش النهضه باز شده است.

آیا جبهه النهضه در حال تبدیل شدن به الگویی جدید از اخوان یا جریان سیاسی- ایدئولوژیکی در جهان عرب یا اهل تسنن است؟

 از سال ها قبل روند پذیرش سکولاریسم در تمامی شاخه های اخوان المسلمین در سراسر جهان اسلام از مالزی و ترکیه تا مصر و شمال آفریقا شروع شده بود. این موضوع در تاریخ اخوان واضح است. اما در سال های پس از بهار عربی روند گرایش به سکولاریسم در تمامی شاخه های اخوان شتاب گرفته و مجال بروز یافت. باین صورت که اخوانی ها به صورت رسمی در مصر، تونس و مغرب اعلام کردند که الگوی آنها حزب عدالت و توسعه در ترکیه است. حزب عدالت و توسعه ترکیه نیز الگویی از احزاب دموکرات مسیحی در اروپاست. بهار عربی باعث شد تغیرات اخوان المسلمین به سمت سکولاریسم مجال بروز پیدا کند. اکنون النهضه به عنوان یکی از شاخه های اخوان به صورت رسمی سکولاریسم را پذیرفته و مانند احزاب سیاسی در اروپا فعالیت خواهد کرد. الان رویکرد النهضه به فلسطین و قدس شریف، همانند رویکردی است که دولت های عربی نسبت به این مساله دارند. پیش از آن اخوان المسلمین موضعی متفاوت از حکومت های عربی نسبت به فلسطین و قدس شریف داشت. همچنین می گویند، مخالفت النهضه با قانون همجنسگرایی ربطی به اسلام نداشته، بلکه ناشی از طبع و خواست اکثریت مردم تونس در مخالفت با همجنس گرایی است. درواقع النهضه قصد دارد به دور از اسلام گرایی و اسلامی کردن جامعه در یک بستر دموکراتیک با همجنسگرایی مخالفت کند؛ گرچه اسلام را مرجعیت خود می دانند. در مورد اینکه آیا چنین اتفاقی بر دیگر شاخه های اخوان اثرگذار باشد، می توان گفت احتمال آن بسیار است. طی تاریخ جنبش های اسلامی از قرن نوزدهم تا کنون، تمامی آنها به ویژه تمامی شاخه های اخوان از همدیگر تاثیر گرفته اند. هرچند اعضای النهضه فعلا هرگونه ارتباط تشکیلاتی با اخوان المسلمین را رد می کنند اما این احتمال زیاد است که در جاهایی مانند اردن و حتی مصر، خط مشی النهضه پذیرفته شود. شاید آنها خط مشی النهضه را راه حلی برای آزاد شدن رهبران زندانی اخوان در مصر بدانند و هم اینکه خیال کشورهای غربی و عربی از خط مشی آنها راحت شود. النهضه گفته است، تغییر رویه آنها بر گرفته از احزاب مشابه در ترکیه و مراکش بوده، بنابراین امکان تسری آن به دیگر شاخه های اخوان زیاد است.

حزب النهضه برای اقناع طرف های سیاسی داخلی اعم از رقبا و مشارکت کنندگان در حکومت با چالش های جدی مواجه است. اما الگوی برداری از حزب عدالت و توسعه ممکن است این تردید را در میان رقبا به وجود آورد که النهضه در نهایت تبدیل به عدالت و توسعه اردوغانیسم شود. النهضه چگونه رقبا و نظام سیاسی را اقناع می کند؟

مخالفان و رقبای النهضه چه در تونس و در چه در خارج از این کشور، تغییر کنونی را یک نیرنگ و حقه بازی بزرگ اعلام کردند. آنها بر این عقیده اند، همانگونه که اخوان المسملین مصر با جریان های تروریستی و خشونت طلب در صحرای سینا ارتباط دارد، النهضه تونس نیز با اقدامات تروریستی طی دو سال گذشته در تونس مرتبط است. به همین دلیل برای تبرئه کردن خود دست به اقدام تاکتیکی زده است. به خصوص احزاب چپ که دشمنان سنتی احزاب اسلامی هستند روی این طبل می کوبند. نکته قابل توجه این است که دهمین کنگره حزب با حضور شخص رییس جمهور تونس برگزار شد. در یک اقدام بی سابقه و غیرقابل تصور رییس جمهور تونس در کنگره حزب شرکت کرد. بنابراین النهضه می تواند در انتخابات آینده از جمله انتخابات شهرداری ها و احتمال زیاد انتخابات ریاست جمهوری شرکت کند. نکته مهم دیگر، مصوبات خطرناک النهضه در کنگره دهم در تغییر شرایط عضویت بوده که تسهیل یافته است. از این رو بسیار افرادی که هیچ سابقه  اسلام گرایی ندارند، به سهولت می توانند عضو النهضه شوند. دیگر آنکه برای احراز پست ریاست در النهضه آن شروطی که باید مدت طولانی در حزب می بودند، حذف شده است. بنابراین به راحتی عده ای می توانند عضو النهضه شده و به بالاترین سمت ها در این حزب دست یابند و مسیر حزب سیاسی را به هر سمتی که خود تمایل دارند، هدایت کنند. اتفاقی که در النهضه روی داده،تقریبا مشابه تغییر ماهیت مجاهدین خلق در دهه 50 است که مسیر اصلی یک جنبش مسلحانه اسلامی را به یک جنبش مسلحانه مارکسیستی تغییر دادند طوری که رهبری این تشکل عملا در اختیار افراد مارکسیست قرار گرفت. دیگر آنکه احتمال دارد که تمامی گونه های اسلام انقلابی از طرف دشمنان محور مقاومت در یک سبد گذاشته شود. یعنی اینکه جهان اسلام  فقط میان دو گزینه اسلام انقلابی و جهادی یا اسلام میانه رو قدرت انتخاب داشته باشد. در این صورت تمامی گونه های اسلام تکفیری مانند داعش، القاعده، جبهه النصره و حتی حزب الله لبنان در یک سبد قرار خواهند گرفت و تمامی تشکل های میانه روی اخوان المسلمین مانند النهضه که به صورت رسمی سکولاریسم را پذیرفته اند، به عنوان اسلام میانه رو در سبد دیگر جای خواهند گرفت. حال امت اسلامی مخیّر خواهند بود که بین این دو یکی را انتخاب کنند. بنابراین تغییر ماهیت النهضه تونس ، مشکلات زیادی را بر سر راه گفتمان بیداری اسلامی به وجود خواهد آورد.

انتشار اولیه: یکشنبه 16 خرداد 1395 / انتشار مجدد: دوشنبه 24 خرداد 1395