پایان عصر دلواپسان

دیپلماسی ایرانی: فردای روزی که نامه آیت الله خامنه ای رئیس جمهور وقت درباره پذیرش قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت به خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سازمان ملل رسید و ایران رسماً آتش بس را پذیرفت، صادق خلخالی پشت تریبون مجلس رفت و گفت: «امام تا دیروز فرمودند جنگ، ما جنگ کردیم، امروز وقتی که می فرمایند صلح، می گوییم علی العین و الرأس.» آن نطق عضو مجمع روحانیون مبارز خبر از پایان یک عصر و آغاز دوره ای دیگر در حیات جمهوری اسلامی می داد: «ما به همه چیز تحمل کردیم چون جنگ بود. گفتیم احتکار را خیلی جدی نمی گیریم، گرانی را که از طرف سرمایه داران بی ایمان و بی دین، آ ن هایی که ادعا می کنند که پیرو خط امام زمان هستند ولی دروغ می گویند. همه این ها را، قاچاق را، قایم کردن اجناس را، ولی حالا دیگر آن مسأله نیست. با قاطعیت باید وارد کار بشوند. به مستضعفان خدمت بکنند. آب به آسیاب دشمن نریزند، برای گروهک ها اشک تمساح نریزند. جد و جهد نکنند که این ها بخواهند از زندان اوین آزاد بشوند، چهار روز دیگر گزارش بیاورند که بله، فلان دختر، یا فلان پسر در مهران کلاش به دوش، زلف های افشان و بعد هم اسیر می برده. این برای این ملت جانکاه است. همه این ها در هر مقامی بوده باشند محکوم به نیستی و نابودی هستند. ما تبعیت از رهبر می کنیم. امام امت بفرمایند که ما هیچی نگوییم ولی این جورها نیست.» آنکه حرفش را قطع کرد شیخ علی موحدی ساوجی، عضو جامعه روحانیت مبارز بود که انذار داد «آقای خلخالی چرا مطالعه نکرده نطق می کنی؟ این حرف ها هم صحیح نیست و هم در مقطع حساس زیان بار است» و آنکه به یاری خلخالی شتافت، هادی غفاری بود که بر سر ساوجی پرخاش کرد: «آقای ساوجی شلوغ نکن بقیه مجلس هم آدمند. حق قانونی شان است، ساکت بنشین، مجلس آقا بالاسر نمی خواهد. بنشین سر جایت. ساکت باش.»

هر دو طیف روحانیون چپ گرا و راست اندیش، مجمع روحانیون و جامعه روحانیت مبارز از همان روزهای نخست پذیرش قطعنامه در ۲۷ تیر ۱۳۶۷ گفتمانی مشابه در اقناع پایان جنگ داشتند. اعضای مجمع که خود را به لحاظ گفتمانی به رهبر انقلاب نزدیکتر می دانستند، پیام امام برای پذیرش آتش بس را به «تکرار پیام مظلومیت انبیاء در مقابل طاغوت ها و جباران» توصیف کردند که «تا عمق استخوان هایمان را سوخت» (نطق مجید انصاری در مجلس، ۳۰ تیر ۶۷) اما در کلامشان آغاز جنگی دیگر بود: «جنگ ما جنگ عقیده است و جغرافیا و مرز نمی شناسد و باید درصدد گسترش نفوذ اسلام بر جهان به منظور خشکاندن ریشه های صهیونیزم، کمونیزم و امپریالیزم باشیم.» آیت الله احمد آذری قمی، از روحانیون راست گرا توصیفی دردناکتر از تصمیم نظام برای پذیرش قطعنامه داشت: «سرانجام استکبار جهانی زهر آتش بس را به کام امام و امت عزیز ما ریخت و با قساوتی که به خرج داد و زنان و کودکان ما را کشت و بر سر جنازه های آنان پایکوبی کرد، جنگ کفر و اسلام را به بدترین جنگ حیوانات درنده با انسان های مظلوم مبدل نمود و بالاخره امام عزیز ما را به قبول قطعنامه ۵۹۸ وادار کرد و او هم مانند امام مجتبی(ع) برای حفظ اساس اسلام عزیز جرعهٔ تلخ آتش بس را سر کشید.» (سرمقاله روزنامه رسالت، ۲۹ تیر ۶۷) مجید انصاری پذیرش قطعنامه را به «مصلحت اندیشی پیغمبر اکرم(ص) در صلح حدیبیه» تشبیه کرد و آذری قمی آن را به صلح امام حسن(ع). انصاری مصلحت اندیشی امام را پیروزی بزرگتر دانست «اصولاً برای مردمی که اطاعت از خدا و رسول الله و امام زمان علیهم السلام را در اطاعت بی چون و چرا از ولی امر خود می داند پیروزی مفهومی به جز تبعیت محض از پیشوای خود و جلب رضایت حق تعالی در انجام تکالیف ندارد.» آذری قمی هم نوشت: «پیروزی منحصر به پیروزی نظامی نیست همانطور که شهدای کربلا هم به پیروزی نظامی نرسیدند و جزو بزرگترین شهدای اسلام محسوب شدند…رابعاً پیروزی نظامی دست خدا است و قبول قطعنامه هم به معنای صلح و سازش نیست و پیروزی در آینده هم در گرو ایثار و فداکاری ملت ما در آینده خواهد بود.» گفتمان و آرمان سیاسی طیف چپ جمهوری اسلامی با مواضع نظام در دوران پسا قطعنامه پیوندی عمیق داشت. خصوصاً با این پیام امام خمینی که «تا شرک و کفر هست، مبارزه هست و تا مبارزه هست ما هستیم» و دعوت از «امت اسلام و جوانان پرشور جهان به حضوری گسترده در صحنهٔ سرنوشت ساز جنگ فقر و غنا» و نیز این اطمینان علی اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه که «قبول قطعنامه ۵۹۸ به معنای پایان مبارزه با استکبار جهانی نیست.» حتی وقتی عده ای خواستند بند بند پیام امام را در قالب قانون آورند این اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس و جانشین فرمانده کل قوا بود که خواست «کار سریع و خامی انجام نشود که در قدم های اولی دچار گیر بشویم» و گفت «اگر بناست که این پیام امام، خالصانه اجرا بشود ما احتیاج به وحدت داریم، احتیاج به اتفاق داریم. زمان الان این اتفاق را بر ما تحمیل می کند. تفرقه امروز ما را دچار مشکلاتی می کند که خودمان نمی فهمیم که در آینده چه خواهد شد. فرصت طلبی به عنوان اینکه یک گروه خاص طرفدار فکر امام بوده و گروه دیگری نیست این ضرر خواهد زد.» (۳۰ تیر ۶۷)

خط امامی هایی که مخالف بی طرفی شدند
صادق خلخالی که ۲۸ تیر ۶۷ در بزنگاه پذیرش قطعنامه از مدافع جنگ تبدیل به مشوق صلح شده بود، در ۲۹ دی ۶۹ در نطقی دیگر، هدف از حمله آمریکا به عراق در جریان جنگ خلیج فارس را نه نفت و نه عراق، بلکه اسلام و «یک جنگ صلیبی علیه مسلمان ها» دانست و خطاب به رهبری نظام گفت: «ای آیت الله، رهبر عالیقدر زمان آقای خامنه ای سلمکم الله تعالی دستور بفرمایید، همان طور که گفتید جهاد با آمریکا کشته شدن در راه اسلام است... ما باید در اینجا آمریکا و بوش و فهد و دولت های انگلی مانند حسنی مبارک و اوزال را در سنگرها به نابودی بکشانیم، غرق خون کنیم تا این ها بدانند حریم اسلام حریم بزرگی است. والله والله فردا اگر آمریکا پیروز شود و در بغل ایران بیاید، به این آسانی منطقه را ترک نمی کند.» خلخالی که دو سال قبل صدام حسین را «یک دیوانه زنجیری» خوانده بود که «به خودی و بیگانه رحم نمی کند. به قول عوام مانند سگ نازی آباد می ماند دوست و دشمن را می گیرد»، بعد از آنکه صدام هوس اشغال کویت کرد و درگیر جنگ شد، گفت: «در این نبرد قهرمانانه ما نمی توانیم ملت عراق را تنها بگذاریم. گذشته ها مساله دیگر است، جنگ ما با عراق یک مساله دیگر است. اینجا سرنوشت اسلام مطرح است. این برای ما ننگ است، برای ما عار است، اسلحه داریم، قدرت داریم، جوان داریم، بسیجی داریم ولی بخواهیم تسامح و تساهل بکنیم. هیچ وقت تساهل در این مسائل جایز نیست.» و بعد از دو سال باز هم این موحدی ساوجی بود که در مقام پاسخ به خلخالی برآمد: «در مسأله جنگ میان متفقین و عراق باید بررسی کرد که این چه جنگی است؟ آیا جنگ میان حق و باطل است؟ جنگ میان اسلام و کفر است؟ جنگ میان عدالت و ظلم است؟... من معتقدم از آنجایی که در این جنگ هیچ طرفش حق نیست و از آنجایی که جنگ میان دو متجاوز و دو قدرت مغرور خودخواه استکباری در واقع صورت گرفته است، مسلمانان جهان تا زمانی که ماهیت این جنگ، جنگ میان حق و باطل نباشد، نمی توانند به اذن اسلام و به اذن خدا و قرآن در یکی از این دو صف شرکت کنند.»
صف بندی چپ و راست عیان شد. نطق خلخالی نظر همفکران خط امامی اش بود؛ آنان که تصمیم شورای عالی امنیت ملی در جلسه ای با حضور آیت الله خامنه ای در ۲۸ دی ۶۹ و اعلام بی طرفی در جنگ خلیج فارس را بر نمی تابیدند، چنانکه هادی خامنه ای می گفت: «بسیار ساده اندیشی است که جریان حملهٔ گستردهٔ آمریکا و متحدانش را به خلیج فارس ناشی از تجاوز عراق به کویت بدانیم. حال که کشورمان در جنگ اعلام بی طرفی کرده است هرگونه نقض بی طرفی که به وسیله مهاجمین صورت گیرد، مانند تجاوز به حریم هوایی، پرتاب موشک و غیره باید به شدت پاسخ داده شود» و از صداوسیما برای سانسور موضع اکثریت نمایندگان در محکومیت حملهٔ آمریکا انتقاد کرد.
علی اکبر محتشمی پور هم در نطقی آشکارا در تضاد با تصمیم شورای عالی امنیت ملی گفت: «امروز خبر می رسد کربلا و نجف ما زیر آماج بمباران های آمریکا قرار گرفته است. چرا ملت ایران و ملت اسلام در سکوتی مرگبار به سر می برند؟ آیا ما وظیفه نداریم؟ آیا آمریکا خطری برای جهان اسلام نیست؟ آیا کشور عراق و ملت عراق یک کشور اسلامی و ملت مسلمان نیستند؟ آیا این امام نیست که با فریاد رسا، وظیفه و تکلیف همه مسلمانان را دفاع از اسلام و مسلمین و سرزمین های اسلامی اعلام می کند؟ چرا نباید این جنایت مرگبار آمریکا محکوم شود؟ چرا ما باید بی تفاوت از کنار این همه جنایت بگذریم؟ جمهوری اسلامی و ملت مسلمان و انقلابی ایران با توجه به اصول و آرمان هایش از هر کشور دیگر اولی و احق است که در جهاد مقدس علیه آمریکا شرکت کند و به آرزوهای مقدس و الهی امام که خلیج فارس باید گورستان آمریکایی های متجاوز شود، جامه عمل بپوشاند... حوادث و بحران اخیر یادآور رویارویی و صف آرایی خالد بن ولید در برابر ابرقدرت های صدر اسلام است. او که عمری در صف کفر، شمشیر به روی پیامبر(ص) و مسلمانان کشید، ولی در نهایت فاتح بزرگی برای مسلمانان گشت. امروز دنیای کفر در مقابل ملت مسلمان عراق و فلسطین به عنوان خاکریز اول قرار گرفته است و به یقین خاکریز بعدی، انقلاب و ملت مسلمان ایران است. ما از چه می ترسیم؟ بگذار با عزت و شرف زندگی کنیم و بمیریم. زندگی زیر سایه سرنیزه های آمریکا برای ما ذلت است و اسارت است و ننگ است.»
این نمایندگان طیف راست بودند که درصدد دفاع از تصمیم شورای عالی امنیت ملی برآمدند؛ یکی چون علی اکبر ناطق نوری که در مجلس چهارم بر کرسی ریاست نشست، با این نظر که «صدام حق است و دفاع از او دفاع از بیضه اسلام است» به مخالفت برخاست و گفت: «جنگ خلیج فارس نمی تواند جنگ اسلام و کفر باشد چرا که ما معتقدیم باید جهاد تحت رهبری امام عادل باشد و ائمه طاهرین(ع) از رفتن به جنگ تحت پرچم خلفای غاصب منع می کردند.» اسحاق جهانگیری هم در نطقی در دوم بهمن ۶۹ با بیان اینکه «ورود به جنگ خلیج فارس، به دور از تدبیر است»، به دفاع از تصمیم شورای عالی امنیت ملی به دبیری حسن روحانی پرداخت و گفت: «شاید اگر احساسات خودمان را با تعقل کنترل نمی کردیم و فکر می کردیم زمان مناسب برای انتقام شهدا فرا رسیده است با بی تدبیری وارد چنین جنگی می شدیم که با تدبیر مسئولین نظام از این توطئه نجات یافتیم.» روحانی نیز چنانکه سال ها بعد روایت کرد با عصبانیت به نمایندگان حامی ورود به جنگ خلیج فارس گفت: «اتوبوس دم در آماده است؛ هر کس می خواهد به صدام کمک کند، به بغداد برود!»
خط امامی ها در دوران پس از امام از برقراری پیوندی گفتمانی با مواضع نظام ناتوان ماندند؛ در تظاهراتی که روز اول بهمن ۶۹ برگزار شد حمله آمریکا به عراق محکوم شد اما هیچ موضعی در حمایت از صدام یا ورود ایران به جنگ خلیج فارس اعلام نشد. حتی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم با دعوت مردم به شرکت در این راهپیمایی «از مواضع به حق جمهوری اسلامی ایران مبنی بر بی طرفی کامل در جنگ خلیج فارس» حمایت کرد. محمدجواد لاریجانی هم در سرمقاله ای در روزنامه رسالت (اول بهمن ۶۹) با عنوان «چرا بی طرفیم؟»، نوشت: «اگر این جنگ درگیری حق و باطل بود، تردیدی نداشتیم که کدام طرف را باید حمایت کرد و چقدر باید حمایت کرد، اما نباید ساده نگر و سطحی بود: این جنگ تعارض تجاوزها است! تجاوز به کویت و تجاوز به منطقه! ما حادثه را خوب می فهمیم! مقاصد هم آشکار است و دقیقاً به همین خاطر بی طرف هستیم... ما پس از دوازده سال که از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی گذشته است، اقلاً درجه ای از بلوغ را باید در رفتار سیاسی خود حفظ کنیم، در هیچ کشوری حتی در آنجا که دموکراسی همه چیز است، وقتی حیات ملی، منافع اساسی و مساله جنگ و صلح پیش می آید همه یکدست و یکصدا از حکومت خود دفاع می کنند. اگر اعتقاد درستی به حکومت اسلامی ندارید اقلاً ضروریات عقلی را منکر نباشید!» روزنامه کیهان هم در سرمقاله ای با عنوان «ورود به جنگی بی هویت؟!» نوشت: «بدون شک هرگاه جنگی علیه اسرائیل و آمریکا بر اساس انگیزه های اسلامی، با استراتژی روشن، در شرایط زمانی و روانی مناسب و با فرماندهی شایسته و قابل اعتماد آغاز شود، جمهوری اسلامی ایران در صف مقدم این نبرد و بلکه فرمانده آن خواهد بود ولی متاسفانه باید اذعان کرد که هیچ یک از شاخصه های فوق در جنگ کنونی وجود ندارد. لذا تشویق دست اندرکاران به دخالت در این جنگ ساده اندیشی محض است... همه سخن در این است که رژیم عراق جلوداری شایسته برای مبارزه علیه آمریکا و اسرائیل نیست بلکه حتی همراه و همسنگری قابل اتکا نیز به شمار نمی رود.» در آن روز که صدام حسین اعراب و مسلمانان را به «اعلام جهاد علیه نیروهای شر و ضربه زدن به منافع آن ها در سراسر جهان» فراخواند، شعر طنز کیهان این بود: «خوش می زنی بزن چه دلارام می زنی! / موشک به آن محلهٔ بدنام می زنی! / ده سال پیش از این به تو گفتم بزن و می/ دانستم آن زمان که سرانجام! می زنی!»
رهبری نظام در ۴ بهمن ۶۹ با انتقاد از آنان که «درصددند کلمهٔ بی طرفی را به صورتی غلطی معنا کنند»، تصریح کردند: «طرفین درگیر در خلیج فارس از نظر ما و همه انسان های واقع بین به خاطر اهداف غلط، غیرالهی و نامقدس با هم می جنگند و جمهوری اسلامی هر دو جناح را رد می کند. زیرا انگیزه ها و تعارض بین آن ها مادی است. این جنگ، جنگ اسلام و کفر نیست که یکی الهی و دیگری مادی باشد.» این مواضع پایانی بود بر اختلاف دو جناح سیاسی، چنانکه ۱۵۰ نماینده مجلس در بیانیه ای اعلام کردند: «بیانات با صلابت و راهگشای آن رهبر فرزانه بار دیگر چهرهٔ خبیث متجاوزین به حقوق بشر و در رأس آن ها شیطان بزرگ آمریکا را رسوا ساخت و اهداف نامقدس طرفین درگیر در خلیج فارس را افشاء و پرده از همهٔ ابهامات و القائات سوء نفسانی صدام برداشت و خط حق و باطل را روشن ساخت و امت اسلامی را در خط اسلام ناب محمدی(ص) و ولایت فقیه که از اندیشه های نورانی حضرت امام قدس سره الشریف است هدایت نمود. ما نمایندگان مجلس شورای اسلامی سپاس خود را از اظهار نظر حکیمانه و مواضع به حق و هدایت آن رهبر عظیم الشأن اعلام می داریم و هر آینه چون سربازانی فداکار گوش به فرمان رهبر معظم انقلاب اسلامی بوده و هستیم و از خداوند منان سلامت و توفیقات روزافزون ولی امر مسلمین را خواستاریم.»
روحانیون خط امامی که با انتساب خود به «اسلام ناب محمدی» و گنجاندن رقبایشان در صف «اسلام آمریکایی» فاتح مجلس سوم شده بودند، در دوران پس از امام نه پیوندی با گفتمان حاکم داشتند و نه حامیانی جدی در افکار عمومی تا جایی که حذف آنان از مصادر قدرت به پایان دوره تندروها در ایران تعبیر شد. آنان که با ردصلاحیت از ورود به مجلس چهارم بازماندند، آشکارا در برآورد شرایط پس از جنگ توفیق نیافتند. چنانکه سیاست خارجی ایران طی سال های ۷۰-۱۳۶۷ از رویارویی و جنگ مسلکی تبدیل به «صلح مصلحت جویانه» شده بود و در مقایسه با دوران رویارویی و جنگ، صلح مصلحت جویانهٔ هاشمی رفسنجانی توازن موجود را به سود نوعی سمت گیری معتدل تر در عرصهٔ سیاست خارجی تغییر داد و راه را برای به وجود آمدن تغییری برجسته تر در موضع گیری های ایران در مناسبات بین المللی هموار کرد. (طلیعهٔ آشتی اعراب با ایران، روح الله رمضانی، اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره ۱۳۲-۱۳۱) از این روست که رسول منتجب نیا، نماینده خط امامی دوره سوم مجلس با گذشت ۲۵ سال می گوید: «نیروهای خط امام که در مجلس علیه آمریکا حرف های تندی می زدند همان حرف هایی بود که تا چند روز قبل همه می زدند، رئیس جمهور و رئیس مجلس هم می زدند، اما تصمیم جدیدی اتخاذ شد که مخالف آن تصمیم گذشته بود و آن نمایندگان هم توجیه نبودند که باید سیاست ها تغییر می کرد. به همین علت می گویم خوب بود در این تصمیم سازی نمایندگان را دخیل می کردند. چه بسا که مجلس را قانع می کردند و مجلس با دولت هماهنگ می شد.» (گفت وگو با سایت تاریخ ایرانی، ۱۰ شهریور ۱۳۹۴)

پایداری هایی که آن طرفی شدند
خطبه های آیت الله احمد جنتی در نماز جمعه تهران در ۲۴ مهر ۱۳۹۴ از پایان یک عصر و آغاز دوره ای دیگر حکایت می کند. او دو روز پس از آنکه شورای نگهبان با اکثریت آرا طرح «اقدام متناسب و متقابل دولت جمهوری اسلامی ایران در اجرای برجام» را تائید کرد، گفت: «باید برجام را تمام شده بدانیم و دیگر در جلسات عمومی مطرح نشود و بدانیم که اگر خیر یا شر، کم یا زیاد و خوب یا بد بوده است دیگر باید آن را تمام شده تلقی کنیم و باید پیگیر حقوقمان در برجام باشیم.» مخاطب این گفته طیف دلواپسانند که از ارسال پیامک تهدیدآمیز به نمایندگان مجلس برای مخالفت با برجام تا تهدید به آبستراکسیون را آزمودند و چون طرفی نبستند به سیم آخر دفن سیمانی زدند.
عصر دلواپسان در روزهای ۱۹ و ۲۱ مهر ۱۳۹۴ که کلیات و سپس جزئیات طرح برجام در مجلس نهم به تصویب رسید به پایان خود رسید. در این دو روز پایه های مقبولیت ایدئولوژیک و قرابت ارگانیک جبهه پایداری در مجلس فروریخت. عیان کردن جلسه سه نفره علی لاریجانی، علی شمخانی و حجت الاسلام علی اصغر حجازی و انتقاد از تصویب برجام به عنوان تصمیم این سه نفر، ناتوانی در همصدایی با خواست و اراده کانون های تصمیم ساز نظام (هیات رئیسه مجلس، شورای عالی امنیت ملی و بیت رهبری) علاوه بر دولت بود. تکذیب «نقش مستقل برخی از مسئولین دفتر رهبری در روند بررسی طرح برجام مجلس» از سوی دفتر مقام معظم رهبری نشان داد که جریان مدعی ولایتمداری چه میزان از مکانیزم های تصمیم گیری کلان نظام بی اطلاع است تا جایی که لاریجانی دلیل عدم طرح پیشنهادات نمایندگان درباره جزئیات برجام را «تصمیم کشور» خواند و در پاسخ به مهدی کوچک زاده نماینده طیف پایداری مجلس که پرسید «چه کسی تصمیم گرفته است» جواب داد «همانی که خودت می دانی.» بررسی ۲۰ دقیقه ای جزئیات طرح برجام و تصویب آن آخرین پرده از این تصمیم بود که اشک دلواپسان را درآورد.
نمایندگانی که همواره بر تبعیت از نظر رهبری و یا شورای عالی امنیت ملی در بررسی برجام تاکید داشتند و یا به رأی مخالف شورای نگهبان دل بسته بودند، نه تنها با رأی این نهادها همراه نشدند که در هیچ یک از ارکان نظام در ایران نتوانستند همراهی بیابند و تنها ماندند. چنان تنها که حتی لاریجانی به حمید رسایی یادآور شد و توصیه کرد که «شما خوب می دانید که در مورد برجام چه اتفاقی افتاده و خوب است همه به یک چارچوب و قواره هایی پایبند باشیم.» چنان تنهاتر که کوچک زاده از تریبون مجلس گفت: «دویست و چند نفری که به این طرح رأی دادند و چه کسانی که رأی ندادند یک حجت داشتند. آن هایی که رأی دادند به این باور رسیدند که آقایشان این طور می خواهد، اما ما که رأی ندادیم به این باور نرسیدیم» که با این تذکر لاریجانی روبرو شد: «بحث رهبری مطرح نبوده و رهبری در این قضیه نقشی ندارد.» جبهه پایداری چنان تنها شده که وقتی حمید رسایی در دفاع از روح الله حسینیان که تهدید جواد ظریف وزیر امور خارجه و علی اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی به کشتن و دفن در راکتور اراک و ریختن سیمان روی آن ها را «مزاح دو نفره خصوصی» خوانده، حسینیان فردای آن روز می گوید تهدیدش کاملاً جدی بوده است.
استعفانامه حسینیان از نمایندگی مجلس در ۱۷ دی ۱۳۸۸ امروز بیش از آن زمان مصداق دارد که نوشته بود: «اما امروز بیش از هر زمانی احساس دل شکستگی و سرخوردگی می کنم. امروز خود را ناتوان تر از همیشه می یابم. هر اقدامی آغاز کردیم با رقابت پیچیده پارلمانتاریست های حرفه ای نقش بر آب شد. جناح اصلاح طلب نزد رئیس عزیزتر و ارزشی تر شدند و هر روز ما مطرودتر و بی خاصیت تر. من خود را موجودی شکست خورده و سرخورده می بینم.»
دلواپسان نیز مانند خط امامی های سال ۶۹ نه توانستند پیوندی گفتمانی با نظام حاکم برقرار کنند و نه افکار عمومی را همراه خود سازند چنانکه مهرداد بذرپاش نماینده طیف پایداری اعتراف کرده «اگر ما به دنبال رأی و استفاده سیاسی بودیم آن طرف می ایستادیم» و نه مشروعیت خود را با تائید مراجع مذهبی به دست آوردند؛ توصیه آیت الله مکارم شیرازی به نمایندگان مجلس که بررسی برجام را بیش از این معطل نکنند و «با فکر و تدبیر و تفسیر صحیح به دنبال رفع نقاط ضعف آن باشند» و تذکر ایشان به فرمانده نیروی انتظامی درباره تحصن دلواپسان در قم و به تعطیلی کشاندن کلاس تفسیر قرآن آیت الله جوادی آملی که گفتند «باید مساله قم سریع تر جمع می شد»، آشکارا تضعیف اقبال دینی مخالفین در مجلس و متحصنین در روبروی آن و نیز قم بود. پس از آن هم هفته نامه حزب الله - نشریه مکتوب پایگاه اطلاع رسانی مقام معظم رهبری - نوشت رهبر انقلاب از اقدام برخی از طلاب و دانشجویان در تحصن مقابل مجلس شورای اسلامی ابراز نارضایتی کرده و خواستار جمع آوری آن شده بودند. این همان تحصنی بود که حتی به رغم گفت وگوی یکی از متحصنین با دفتر رهبری و ابلاغ مخالفت ایشان، با این بهانه که این نظر دفتر و نه شخص رهبری است ادامه یافت و نیروی انتظامی ناچار به مداخله شد.
پایان عصر دلواپسان فرارسیده است. آنان با اقتضائات دوره جدید که صلح مصلحت جویانه را بر رویارویی جنگ طلبانه رجحان داده کنار نیامدند. سخنگویان خودخوانده نظام نه در حاکمیت حامیانی یافتند و نه در افکار عمومی. علیه قواره ها شوریدند و نظر نظام را نشنیدند. آنان آن طرف ایستادند؛ طرفی که کسی کنارشان نایستاد.