هضم سخت توافق در منطقه

دکتر سید محمدکاظم سجادپور، استاد دانشگاه و تحلیلگر مسایل بین المللی

دیپلماسی ایرانی: رابطه ایران و منطقه بعد از توافق هسته ای چگونه قابل بررسی و تجزیه و تحلیل است؟ برای پاسخ به این پرسش در ابتدا باید بپرسیم منطقه خاورمیانه کجاست و از کدام منطقه صحبت می کنیم؟ گستره آن چیست؟ عادت ذهنی ما این است که منطقه را عربی می بینیم. بیشتر با تعدادی از همسایگان عرب، عمدتا با یک یا دو مورد که مساله و چالش بزرگ داریم، مواجهیم. در حالی که منطقه وسیع تر از آنست و صرفا منحصر در دنیای عرب نیست. خاورمیانه به صورت ذاتی یک منطقه ترکیبی است و سه عنصر تمدنی – فرهنگی ایرانی، عرب و ترک به عنوان مبناهای اصلی این گستره فرهنگی و سیاسی، با انواع کثرت های قومی، قبیله ای، زبانی، نژادی و مذهبی شکل دهنده منطقه هستند. این سه پایه، کلیدی بوده و تعادل میان آنها حایز اهمیت است. منطقه برای چند قرن، بین المللی ترین منطقه دنیا بود. به لحاظ کثرت بازیگران، محل تعیین سرنوشت جهانی و آیینه روابط بین الملل بوده است. از قرن 16 به بعد هر بازیگری که در نظام بین الملل دارای قدرت بوده، معمولا در این منطقه عرض اندام داشته است. اسپانیا، پرتغال، هلند، انگلستان، آمریکا و شوروی عمدتا در این منطقه در قرن های گذشته خود را نشان داده اند. یکی از ویژگی های منطقه این است که قدرت های منطقه ای نقش، نفوذ، تحرک و فضای عمل بیشتری پیدا کرده اند. سه قدرت منطقه ای ترکیه، ایران و عربستان قابل مقایسه با زمان های گذشته نیستند. نکته دیگر درباره ایران و موقعیت منطقه ای است. ایران جزو جدایی ناپذیر منطقه به لحاظ جغرافیایی، فرهنگی، سیاسی و نقش آفرینی است. در عین حال در 30 سال گذشته تلاشی برای حذف ایران در منطقه به صورت سیستماتیک یا با طرح نظم عربی یا نظم غربی و ده ها طرح و گفت وگوی دیگر صورت گرفته است.

با وجود خواست کسانی که خواهان حذف ایران هستند، اما ایران قدرت یافته است. تحولاتی چون فروپاشی شوروی، صدام، طالبان و نظم دنیای عرب به برآمدن بیشتر ایران کمک کرده و این عکس آن چیزی است که خواستار آن بودند.

با این توضیحات درباره سوال نخست که رابطه ایران و منطقه بعد از توافق هسته ای چگونه خواهد بود باید به سه نکته اشاره کرد:

1. توافق هسته ای یک شوک منطقه ای بوده است.
2. هنوز کلیت منطقه به خصوص بخشی از بازیگران عرب و غیرعربی آن توافق را هضم نکرده اند.
3. تلاشی در جریان است که قدرت منطقه ای ایران را به عنوان یک تهدید امنیت بین المللی جایگزین تهدید هسته ای کنند. یعنی کاری که در ده سال گذشته انجام داده اند و مساله هسته ای ایران را تبدیل به یک تهدید بین المللی کردند، از ابزار مختلف استفاده کرده و وضعیت منطقه ای ایران را به عنوان یک تهدید معرفی کنند.

مجموعه این سه گزاره به پیچیده تر شدن شرایط منطقه ای ایران بعد از توافق هسته ای منجر می شود و لزوم توجه به منطقه به صورت جدی تر را ضروری می کند.

شوک منطقه ای توافق هسته ای

چرا توافق هسته ای شوکی برای بازیگران منطقه ای بوده است؟ زیرا طی 30-20 سال گذشته ساختاری ذهنی و عینی در مورد امنیت منطقه وجود داشت که بر اساس تهدیدانگاری ایران شکل گرفته بود. هر کسی از تهدید ایران می گفت، پاداش های مختلف مادی، سیاسی و معنوی می گرفت. تهدیدانگاری ایران یک نوع برساخته در ده سال گذشته بوده که در آن عنصر اصلی هسته ای را وارد کردند و توانستند با برساختگی و تبلیغات و قطعنامه هایی که تصویب شد، برنامه هسته ای ایران را به عنوان یک برنامه نظامی معرفی کنند.

هضم مساله برای بازیگران منطقه ای

هضم این مساله برای بازیگرانی که بر اساس آن سیستم عمل می کردند و پیوسته ساختارهای امنیتی و دفاعی خود یا منطقه و پیوند امنیتی منطقه ای و جهان را بر اساس این تهدید شکل می دادند، دشوار است. رفتار رژیم صهیونیستی و برخی از کشورهای عربی _ البته هیچگاه از دنیای عرب به عنوان یک موجود یکپارچه نمی توان صحبت کرد، ولی برخی بازیگران در حال حاضر در واشنگتن تلاش هایی برای اثرگذاری انجام می دهند_  نشان می دهد که هنوز هم درک این مساله سخت است که چگونه ایرانی را که توانسته بودند _ به تعبیر خودشان _ تبدیل به یک تهدید امنیت بین المللی کنند، اینک نگاه دیگری به آن شکل می گیرد. شکافی که میان سیاستمداران رژیم صهیونیستی و آمریکا یا جناح راست آمریکا در مقابل دموکرات ها ایجاد شده، نشان دهنده سختی هضم این مسله است.

جایگزین کردن تهدید امنیت بین الملل به جای تهدید هسته ای

اگر به تحولات چند ماه گذشته به خصوص نوشته های اتاق های فکر و بعضا رفتارهای عملیاتی کشورهای مختلف در منطقه نگاهی بیاندازیم، مشاهده می شود که تلاش می کنند مساله قدرت، نفوذ و برآمدن ایران در منطقه را نه فقط تهدید منطقه ای، بلکه یک تهدید بین المللی معرفی کنند. جالب است نگاهی به رفتار رژیم صهیونیستی داشته باشیم: در ابتدا نتانیاهو می گفت پرونده هسته ای ایران باید به صورت مستقل بررسی شود. در میانه کار گفتمان جدیدی را اضافه کرد مبنی بر اینکه نمی توان پرونده هسته ای ایران را بدون پیوست منطقه ای بررسی کرد. بحث منطقه ای را اضافه کرد و زنجیره ای از کنشگران و بازیگران وارد صحنه شدند.

نتیجه

از نظر منطقه ای ایران در کمتر زمانی در تاریخ معاصر، موقعیت فعلی را داشته است. از این رو حفظ، تثبیت و توسعه این موقعیت احتیاج به دقت به خصوص در حوزه گفتمانی و رصد تمام تحرکات دارد. این روند پایان یافته نیست و مسیر پویایی با فراز و نشیب های خود است. امید می رود در این مرحله سخت با دقت هایی که وجود دارد، چالش های منطقه ای نیز بهتر از گذشته مدیریت شود.

* متن سخنرانی در نشست «تأثیر توافق هسته ای بر عمق استراتژیک ایران در خاورمیانه» در انجمن علوم سیاسی ایران و انجمن ایرانی روابط بین الملل

انتشار اولیه: پنج شنبه 5 شهریور 1394 / انتشار مجدد: دوشنبه 9 شهریور 1394