جوان‌گرایی سعودی و آمریکاگرایی صعودی

دیپلماسی ایرانی: با وجود ساختار سیاسی رسمی حاکم بر اغلب کشورها که بیانگر نوع ترتیبات منعکس شده در قانون اساسی آنهاست، بسیاری از کشورهای حوزه خاورمیانه، تحت تاثیر یک سری از مولفه های غیررسمی اداره می شوند که بارزترین وجه این مولفه ها، رابطه قدرت میان افراد و گروه های مختلف است. مؤلفه دیگر میزان بالای نفوذ و مداخله قدرت های بزرگ در امور داخلی این کشورها، به دلیل ضعف مشروعیت و مردمی نبودن آنهاست.

عربستان سعودی یکی از کشورهایی است که عملکرد این مولفه ها در آن جالب توجه است. در عربستان سعودی چند گروه اصلی قدرت را در دست دارند که این گروه ها گاه در امتداد هم و گاه در تعارض با یکدیگر حرکت می کنند. هر یک از این گروه ها، خود دارای زیر مجموعه هایی است که پیوند و رابطه  قدرت میان آنها را گسترده تر کرده است. از سوی دیگر به واسطه جایگاه عربستان در بازارهای جهانی نفت و تأثیر آن بر قدرت های بزرگ صنعتی، نقش قدرت های بزرگ در این کشور نیز همواره پررنگ بوده است. بنابراین تغییراتی که به تازگی در نظام سیاسی عربستان صورت گرفته است از دو زاویه داخلی و خارجی قابل تحلیل است.

از منظر داخلی تغییرات صورت گرفته به نوعی تلاش پادشاه جدید عربستان برای کنار زدن مخالفان داخلی و همزمان حرکت به سوی نوعی جوان گرایی و همسو ساختن ساختار سیاسی عربستان با تحولات روز منطقه ای و بین المللی به حساب می آید. در این راستا می توان گفت برخلاف دیگر نظام های پادشاهی که از پدر به پسر منتقل می شود، در نظام آل سعود، قدرت میان پسران عبدالعزیز دست به دست می شود و پس از آخرین فرزند، به ناچار حکومت به نسل دوم منتقل می شود. با این وجود «ملک سلمان» پادشاه عربستان، «مقرن بن عبدالعزیز» ولیعهد عربستان  که سی و پنجمین و کوچکترین فرزند عبدالعزیز آل سعود بود را از این سمت عزل و «محمد بن نایف» ولی ولیعهد پیشین و برادرزاده خود  را به این سمت منصوب کرد. همچنین پادشاه عربستان، سعود الفیصل وزیر خارجه هفتاد و پنج ساله عربستان را نیز برکنار کرد و عادل بن احمد الجبیر پنجاه و سه ساله را جایگزین وی کرد. تغییر بارز و چشمگیر دیگر در موقعیت «محمد بن سلمان» وزیر دفاع و پسر جوان پادشاه عربستان بود که علاوه بر پست وزارت دفاع به سمت ولی ولیعهد عربستان نیز منصوب شد. بنابراین نکته بارز این تغییرات برجسته شدن نقش نسل دوم در خاندان آل سعود است که می تواند سبب تغییرات گسترده در سیاست داخلی و خارجی عربستان شود. با این وجود تغییرات در دربار سعودی به این معنا نیست که ما از این به بعد شاهد یکصدایی و ثبات در صحنه تصمیم گیری عربستان هستیم؛ زیرا تغییرات صورت گرفته هم ناشی از اختلافات درونی آل سعود بوده و هم سبب ساز یکسری اختلافات جدید شده است. از جمله می توان به مخالفت شاهزاده طلال بن عبدالعزیز برادر ناتنی ملک سلمان و فرزند هیجدهم ملک عبدالعزیز با انتصابات جدید ملک سلمان اشاره کرد که  اعلام کرده حاضر به فرمانبرداری از شاه جدید عربستان و بیعت با او نیست زیرا رویکرد وی را در تطابق با شرع اسلام و ساختار حاکمیت در عربستان نمی داند.

از بعد خارجی نیز تغییرات صورت گرفته در نظام حکومتی عربستان بیش از آنکه بر اساس خواسته های ملت عربستان باشد، تا حد زیادی متأثر از تقاضاهایی است که از سوی دولت های غربی جهت ایجاد تغییرات اساسی در ساختار سیاسی، به این کشور توصیه می شود. آقای اوباما در سخنرانی یک ماه قبل خود خطرهای داخلی از جمله بیکاری جوانان، عدم مشارکت در امور سیاسی، عدم حضور موسسات مردم نهاد و ... در حاکمیت عربستان را مهمترین تهدیدات فراروی مقامات این کشور توصیف کرد. هر چند خاندان سعود برای حفظ قدرت خود حاضر به تغییرات اساسی در ساختار سیاسی و حکومتی نیست، اما کوشیده است به نوعی با تغییر مهره های سیاسی و امنیتی، نظر قدرتهای غربی را نیز تأمین کند. حضور جوانی مانند محمد بن سلمان در پست وزارت دفاع، در تصمیم گیری برای خریدهای تسلیحاتی و در نتیجه وابستگی بیشتر به آمریکا تأثیر دارد. عادل الجبیر وزیر خارجه جدید نیز پس از سال ها حضور خود در واشنگتن به عنوان سفیر عربستان یکی از بانفوذترین دیپلمات های عرب در آمریکا و به عبارتی «نماینده کشورهای عربی» در این کشور محسوب می شود و تعاملات بسیار قوی با این کشور دارد. عربستان علاقمند به قوی تر کردن روابط خود با امریکاست چرا که حس می کند وضعیت منطقه ای روز به روز متلاطم تر خواهد شد، در نتیجه پادشاه سعودی تلاش می کند روابط خود با امریکا را بازسازی کند. بی شک ساختار حکومت سعودی با منزوی شدن افرادی مانند ترکی و بندر امریکایی تر شده است. هر چند از یک جنبه تقریبا متناقض، این تغییرات به معنی روی کار آمدن تیمی است که می خواهد اگر امریکا، عربستان را در منطقه تنها گذاشت، این کشور بتواند به خوبی از خویش دفاع کند.

انتشار اولیه: جمعه 18 اردیبهشت 1394 / انتشار مجدد: یکشنبه 20 اردیبهشت 1394