ایران به زودی پدافند هوایی S-300 را دریافت می‌کند؟

آنتون یِفستراتوف*

دیپلماسی ایرانی: قرارداد فروش سیستم پدافند هوایی S-300 میان روسیه و ایران، که پیش تر معلق مانده بود، اکنون تا اندازه ای به علت کشمکش های غرب با روسیه بر سر اوکراین و تحریم های اقتصادی روسیه از سوی دولت های غربی امکان پیشبرد پیدا کرده است.

اگر روسیه در زمان مدودف برای همکاری های سازنده با امریکا و متحدانش آمادگی داشت و به خواست واشنگتن و تل آویو برای عدم فروش سلاح به ایران گردن نهاد، حالا پوتین که با تحریم های اقتصادی غرب به گوشه رینگ رانده شده است، ممکن است در تصمیم سلف خود تجدیدنظر کند.

احیای قرارداد معوق مانده نخستین بار پس از انتخاب ولادیمیر پوتین به سمت ریاست جمهوری روسیه در سال 2012 مطرح شد. سپس این مذاکرات به دنبال روی کار آمدن حسن روحانی در ایران از سر گرفته شد. در ژوئن 2014 مهدی سنایی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در روسیه، به امکان تهیه سیستم S-300 یا سیستم های پیشرفته تر برای کشورش توجه ویژه ای نشان داد. سنایی حتی از احتمال تهیه سیستم پیشرفته تر S-400 سخن گفت. طرف روسی این احتمال را تأیید کرد، ولی به صورت بالقوه بیشتر به فروش سیستم Antey-2500 تمایل نشان داد که قدیمی تر از S-400 است. در ماه اوت همان سال از منابع نزدیک به کمپانی دولتی «صادرات دفاعی روسیه» شنیده شد که روسیه و ایران رسماً مذاکره درباره S-300 را از سر گرفته اند.

پیش از صحبت درباره احتمالات و دورنماهای تحویل سیستم های پدافند هوایی روسی به ایران، بد نیست ببینیم این سیستم برای جمهوری اسلامی ایران تا چه اندازه دارای اهمیت است. در قرارداد سال 2007 میان مسکو و تهران قید شده است که ایران باید پنج گردان S-300 تحویل بگیرد (یک گردان S-300 از جمله شامل سه آتشبار، هر یک دارای سه پرتاب کننده سیار است). این سامانه روسی که در زمان خود یکی از مدرن ترین جنگ افزارهای نوع خود بود، توان دفاعی ایران در برابر حملات هوایی را بسیار افزایش می داد، به ویژه با در نظر گرفتن احتمال تهدید تأسیسات هسته ای کشور از سوی اسرائیل و امریکا.

ایران با دیدن ناتوانی سیستم های پدافند هوایی یوگسلاوی، کشورهای عربی و افغانستان در برابر نیروی هوایی ناتو و اسرائیل، دلیل کافی برای نگرانی و جست وجوی جنگ افزارهای پیشرفته تر داشت. قرارداد با فدراسیون روسیه بسته شد و مسکو حتی پیش پرداختی به مبلغ 167میلیون دلار امریکا دریافت کرد. مبلغ کل قرارداد از 800 میلیون دلار فراتر می رفت. با این حال، پس از تصویب قطعنامه 1929 شورای امنیت سازمان ملل متحد، که انتقال تانک، ماشین های زره پوش، هواپیمای جنگی، توپخانه سنگین، ناو و هلی کوپتر، و همچنین موشک و سامانه های موشکی به ایران را ممنوع می کرد، دمیتری مدودف، رئیس جمهور روسیه، قراردادی را که به امضا رسیده بود، لغو کرد، آن هم در شرایطی که سامانه S-300 در فهرست اقلام تحریمی نبود. نخست آنکه معامله روسیه و ایران زودتر از قطعنامه 1929 امضا شده بود. ثانیاً سامانه های پدافند هوایی روسی، بنا به فهرست سلاح های سازمان ملل متحد، در زمره موشک یا سامانه های موشکی قرار نمی گیرد.

این اقدام موجب شد تا وزارت دفاع و سازمان صنایع هوافضای جمهوری اسلامی ایران در دادگاهی در ژنو علیه «صادرات دفاعی روسیه» تشکیل پرونده دهند و خواستار اجرای مفاد قرارداد شوند. رسانه ها بی درنگ اخباری منتشر کردند مبنی بر آنکه روسیه ممکن است بابت زیان های مادی و غیرمادی ایران مبلغی معادل 4 میلیارد دلار به این کشور بپردازد، هرچند ایران به شدت از پذیرفتن این غرامت سر باز می زند. بسیاری باور داشتند که این دادگاه چیزی نیست جز ترفندی برای آنکه ایران به سامانه پدافند هوایی اش دست پیدا کند و روسیه هم به ظاهر قطعنامه های سازمان ملل متحد را زیر پا نگذارد و برعکس، موافق رای یک نهاد بین المللی دیگر عمل کند. البته تاکنون که چنین اتفاقی رخ نداده است.

در طول این مدت ایران توانسته است با تکیه بر نیروی خود تا اندازه ای در حفاظت از مرزهای هوایی اش پیشرفت کند. افکار عمومی نیز در ایران به ضرر روسیه چرخیده است. در اوت 2014 ایران به طور مستقل سیستم «باور 373» را آزمایش کرد که مشابه S-300 است. ساخت این سیستم جدید بلافاصله پس از توقف قرارداد ایران و روسیه در سپتامبر 2010 و به دستور شخص آیت الله خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، آغاز شد. حاصل کار آن بود که کارشناسان وزارت دفاع، پایگاه های نظامی و مؤسسات علمی ایران سلاحی تولید کردند که با موفقیت اهداف در حال پرواز را مورد اصابت قرار می دهد و کارایی خود را به نمایش گذاشته است. علاوه بر آن، ایران پروژه ای را آغاز کرده است تا شمار سیستم های پدافند هوایی خود را از 3600 سیستم به 5000 برساند. رسانه های ایرانی، مثلاً فردانیوز، به نوبه خود پیوسته به خوانندگانشان یادآوری می کنند که روسیه، نه فقط به عنوان طرف قراردادهای نظامی، بلکه اصولاً در کلیه همکاری های اقتصادی، شریک قابل اعتمادی نیست.

اکنون می توان دید که نافرجام ماندن قرارداد S-300 سال 2007 شاید در حکم ناقوس مرگ همکاری های نظامی و اقتصادی میان روسیه و ایران بوده باشد. البته به لطف تلاش های مقامات هر دو کشور این اتفاق هنوز رخ نداده است. دو کشور در بهار 2014 روی پیش نویس موافقت نامه اقتصادی مفصلی کار می کنند که به ایران امکان خواهد داد نفتش را با کالاهای روسی، مانند غلات و ماشین آلات کشاورزی، معاوضه کند. از آن گذشته، با توجه به تحریم های وضع شده اتحادیه اروپا و امریکا علیه روسیه و تغییر مسیر قریب الوقوع اقتصاد این کشور، حجم معاملات تجاری روسیه و ایران، که در حال حاضر اندکی بیش از یک میلیارد دلار است، ممکن است تا چندین برابر افزایش پیدا کند.

در چنین شرایطی است که اطلاعاتی مبنی بر احتمال تحویل سیستم S-300 به ایران مطرح شده است. ممکن است رگه هایی از هیاهوی تبلیغاتی نیز در این اطلاعات وجود داشته باشد، ولی باید این نکته را در نظر گرفت که روسیه همچون خرسی به تله افتاده، ممکن است دست به اقدامات غیرمترقبه و خطرناکی بزند. هدف قرار دادن ایرانِ مجهز به سلاح های روسی برای اسرائیل یا امریکا کار ساده ای نخواهد بود. تهران با پشتیبانی روسیه از نظر سیاسی قدرت چانه زنی بسیار بیشتری پیدا می کند. این روند نه تنها می تواند به مدرن شدن زیرساخت های نظامی جمهوری اسلامی ایران بینجامد، بلکه ممکن است موجب پیدایش یک کانون قدرت جدید در خاورمیانه و در آینده شاید حتی در جهان شود. در اینجا قضیه فقط بر سر S-300 نیست: خلبان های اسرائیلی، مثلاً در سوریه نشان داده اند که می توانند در شرایط نبرد واقعی، سیستم S-300 را نابود کنند. مسئله اصلی آن است که غرب، با وجود تحریم های اقتصادی و محاصره نظامی، دو دولت بزرگ و نیرومند را در غرب آسیا به حاشیه رانده است. بدین ترتیب، آن ها پیوسته با آغوش بازتری به استقبال یکدیگر خواهند رفت و به تدریج به جای تن دادن به سلطه غرب، با همکاری هم درصدد یافتن راه حل های اقتصادی، سیاسی و نظامی دیگری برخواهند آمد.

* آنتون یِفستراتوف، تحلیلگر روس مسائل تاریخی و سیاسی، سردبیر سایت iran.ru، نویسنده کتاب «ایران: سفری به ابرقدرت خاورمیانه» و همکار نشریات Modern Iran، caspiana.ru و politcom.ru است.

ترجمه: آبتین گلکار