دلایل امیدواری به توافق ایران و غرب

نویسنده: میشل روکار*

دیپلماسی ایرانی: مذاکرات بر سر پرونده هسته ای ایران به نحوی از انحا بیش از یک دهه است که ادامه دارد و جای تعجبی ندارد که مهلت نهایی آن یکبار دیگر هم تمدید شد. ایران و مخاطبانش (پنج عضو دائم شورای امنیت و آلمان) از حالا تا پایان ژوئن آینده وقت دارند تا به توافق برسند. پیشرفت چندان جالبی نبود و خیلی راحت می توان گفت که بنظر می رسید فرآیند مذاکرات محکوم به شکست باشد. اما همچنان دلیلی برای امیدواری وجود دارد. در جریان مذاکرات دو بازیگر اصلی (ایران و ایالات متحده امریکا) هر دو نه در مقام ایثار و از جان گذشتگی اما بسیار مصمم بودند تا مذاکرات به نتیجه موفقیت آمیزی برسد.

روسای جمهور ایران و امریکا هر دو از چنین توافقی منتفع خواهند شد. تحریم های وضع شده فشار سنگین اقتصادی را بر ایران تحمیل کرده است و حل این اختلاف، پیش شرط هر تلاشی برای دو کشور در راستای همکاری های بیشتر جهت استقرار صلح در سوریه و رویارویی با تهدید دولت اسلامی داعش است.

ایران در سال های اخیر چالش های متعددی بر سر نحوه رویارویی با توان هسته ای داشته است. بعضی از نیروهای تندرو مواضع متفاوتی داشته اند اما جامعه بازرگانان و افراد میانه رو که روحانی نیز در میان آنهاست با چنین موضع گیری هایی مخالف هستند. نتیجه در نهایت این بود که رهبر عالی نظام با صدور فتوایی تولید سلاح اتمی را حرام اعلام کرد. تا زمانی که این تنش داخلی حل نشده باقی بماند، هیات نمایندگی ایران در مذاکرات نمی توانند به نتایج مطلوب برسند. این مسئله در مواردی که بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی به تجهیزات مشکوک دسترسی پیدا می کردند، مشهود بود، زمانی که بازرسان با هدایت مقامات محلی از جریان بازرسی وا می ماندند. (برای اطمینان بیشتر باید گفت که بنظر می رسید، هیات نمایندگی امریکا در آن موقع متناقض عمل می کرد، اغلب مواضع به شدت خصمانه ای علیه ایران می گرفت و این در حالی بود که دیپلمات های امریکایی به شدت به دنبال رسیدن به توافق مورد نظر اوباما بودند.)

البته دلیل مهم تر دیگری هم برای حفظ این امیدواری وجود دارد. خاورمیانه دستخوش گردش های تکتونیکی (زمین ساختی) است: بیداری شیعی. زمانی که جنگ بدون نتیجه امریکا در عراق باعث سقوط صدام حسین در ۲۰۰۳ شد، توازن حساسی بر منطقه حکمفرما شد. صدام هم ستمگر بود و هم فاسد اما رژیم عمیقا سکولار بود. سوای داشتن یا نداشتن سلاح های کشتار جمعی، صدام دودستی قدرت را چسبیده بود. صدام با درس گرفتن از جنگ پرهزینه و پرتلفات دهه ۱۹۸۰ با ایران، آموخته بود که نباید توازن ژئوپولیتیکی منطقه را به هیچ وجه بهم زند. بیش از هزار سال است که جهان اسلامی درگیر کشمکش های شیعه و سنی است. تا حمله امریکا، ایران در کنار دولت علوی سوریه تنها کشور شیعی منطقه بود که دولتی را در دست داشت. هفتاد درصد جهان عرب سنی هستند و تشیع بجز در عراق و بحرین در اقلیت هستند. سقوط صدام اجازه داد تا اکثریت شیعی عراق به قدرت برسند. در عین حال موجب به راه افتادن ناآرامی های منطقه ای، جنگ داخلی و اعتراضات جدی در بحرین شده است.

رویدادهای سوریه تقریبا تصویر آینه واری است. این کشور موزائیکی از دروزی ها، کرد ها، شیعیان، یهودیان و البته اکثریتی سنی است. اراده غربی ها برای سرنگونی دولت بشار اسد به نام حقوق بشر و دموکراسی از سوی اکثریت سنی یک فرصت بود. متاسفانه نیروهای میانه روی سنی در سوریه از دو جهت تحت فشار بودند: دولت اسد و تندورهای وابسته به وهابیون که تندرو ترین مکتب اسلامی است. نتیجه ظهور دولت اسلامی بود که عملا وجود دیگر اقلیت ها (مثل مسیحیان و علوی ها) را در سوریه به خطر انداخت. ناآرامی ها در دو کشور همسایه کل آرایش ژئوپولیتیکی منطقه را بهم ریخت.

در کنار ایران، روسیه هم که به دنبال کم کردن نفوذ امریکایی ها و بریتانیایی ها در خاورمیانه بود، از بیداری شیعی حمایت کرد: در حالی که ترکیه سنی (دارای قدرتمند ترین ارتش منطقه و عضو ناتو) نتوانست علاقمندی خود را از ظهور دولت اسلامی مخفی کند. اخیرا دولت ترکیه کردهای خود را از حمایت هم قوم هایشان در عراق و سوریه منع کرده است، گروهی که دولت اسلامی به جد قصد نابودی آن ها را دارد. رژیم اسد و ایران بازیگران کلیدی در جنگ علیه دولت اسلامی هستند. خروج از بن بست مذاکرات هسته ای میان ایران و 1+5 جدا حیاتی است. باید از انجماد وضع موجود منطقه ای خارج شد: یک توافق نهایی می تواند منجر به تغییر اتحاد ها و بروز پیامدهای درازمدت شود. در واقع، شاید مهم ترین دلیل حفظ امیدواری برای رسیدن به توافقی فوری، ترس مذاکره کنندگان از آلترناتیو ها باشد.

منبع: پراجکت سندیکیت / مترجم: فرنگیس بیات

انتشار اولیه: 24 آذر 1393 / انتشار مجدد: 2 دی 1393