نگاهی موشکافانه به گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی

محمد حسن دریایی*

مسیر همکاری های ایران با آژانس بین المللی انرژی اتمی موازی با مذاکرات با 1+5 است و این دو مسیر به طور حتم بر یکدیگر تاثیر و تاثر دارند اما هر کدام مستقل در حال پیگیری هستند. «یوکیا آمانو»، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی گزارش فصلی ماه سپتامبر 2014 خود را با موضوع برنامه هسته یی ایران منتشر کرد. این گزارش بار دیگر صلح آمیز بودن فعالیت های هسته یی ایران را تایید و بر تعهد تهران بر همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی صحه گذاشته است. این گزارش19 صفحه یی که سه صفحه آخر آن به صورت ضمیمه درباره مراکز هسته یی و آخرین اقدامات ایران در چارچوب توافق ژنو و چارچوب همکاری مورد تفاهم میان ایران و آژانس است، دارای چهار محور است و طبق معمول دارای عباراتی دو پهلو است که تفسیرهای متفاوتی را ایجاد می کند. در واقع گزارش فراتر از عنوان خود که گزارش اجرای پادمان در جمهوری اسلامی ایران است رفته و وارد عرصه های جدیدی شده است که عرفا و قانونا عنصر اصلی تشکیل دهنده گزارش های پادمانی آژانس نیستند. به عنوان مثال دراین گزارش علاوه بر اجرای پادمان سه موضوع دیگر هم مورد بررسی قرار گرفته است که شامل 1- اجرای قطعنامه های شورای امنیت 2- اجرای توافق مشترک بین ایران و آژانس 3- نظارت بر اجرای الزامات داوطلبانه ایران بر اساس برنامه اقدام مشترک با 1+5 است. در حیطه اصلی و اولیه کار رسمی آژانس یعنی نظارت بر اجرای پادمان جامع، اقدامات مثبت و سازنده یی از سوی ایران انجام شده است و گزارش جدید آژانس بار دیگر ضمن اعلام عدم انحراف در برنامه هسته یی ایران از راستی آزمایی فعالیت های هسته یی تحت پادمان مطالب مثبتی را عنوان داشته است.آژانس اعلام کرده است که تمامی اقدامات نظارتی خود را در مورد تاسیسات هسته یی ایران (18 تاسیسات) و مکان های خارج از تاسیسات (هشت مورد) و همه مکان ها و معادن و کارگاه ها طبق توافق های صورت گرفته، ادامه داده است و با بازرسی ها و بررسی های متوالی تایید کرده که اقدامات، وضعیت ها و اطلاعات ارایه شده از سوی ایران در مورد هر یک از تاسیسات و واحدها صحیح است. به واقع، ایران با نظارت ها و دسترسی های آژانس طبق روال و اصول مربوطه موافقت کرده و نتایج اقدامات آژانس نیز اعتبار اظهارات و اطلاعات ایران را نشان داده است.

این موضوع کلیدی ترین نکته در اجرای پادمان جامع و گزارش دهی در این مورد است که در خصوص ایران کاملا مثبت است. در مورد بخش دوم که اجرای قطعنامه های شورای امنیت است مطلب جدیدی بیان نشده و تکرار همان مطالب قبلی است و اختلاف نظر بین ایران و آژانس کماکان پابرجاست. اجرای قطعنامه های شورای امنیت چون از نظر ایران، غیرقانونی محسوب می شوند، میسر نیست. از طرف دیگر به دلیل توافقی که بین ایران و 1+5 در مورد ایجاد سازوکاری ثانویه در ژنو ایجاد شده این موضوع به عنوان سازوکاری خارج از این قطعنامه ها در قالب مذاکرات در حال پیگیری است و تکرار آن در گزارش کمکی به حل موضوع نمی کند و تاثیری هم برای صاحبنظران آگاه در مورد ایجاد فضای مثبت یا منفی ایجاد نمی کند.

تنها کارکرد درج آن درگزارش ایجاد شبهه در میان مردم عادی با هدف استفاده سیاسی است. در بخش سوم در مورد پیشرفت های مربوط به همکاری های داوطلبانه و دوجانبه ایران و آژانس در اجرای توافق موسوم به «چارچوب همکاری»، ایران عملکرد نسبتا خوبی داشته است به طوری که سه مورد از پنج اقدام را خواه در زمانبندی تعیین شده یا خارج از آن انجام داده و آژانس در حال ارزیابی نهایی آنهاست و در مورد دو مساله باقیمانده، مذاکراتی بین طرفین آغاز شده و هنوز اقدامات در این زمینه ها به اتمام نرسیده است.

ایران علت این تاخیر را پیچیدگی فنی این دو مساله عنوان و آمادگی خود را برای تسریع در اتمام تبادل نظر در این رابطه اعلام کرده است. در این گزارش نیز آمانو، همانندقبل، سیری تاریخی از ادعاهای غرب با عنوان «ابعاد نظامی احتمالی» را بیان کرده است اما تنها آگاهان به سوابق بحث می دانند که ایران و آژانس در توافق مشترک تهران تصمیم خود را برای بررسی یکایک آنها به صورت گام به گام اتخاذ کرده اند. از همین رو عملا این ادعاها چیز جدیدی نیستند.

آمانو تلاش کرده است تا اهمیت اجرای توافق مشترک ایران و آژانس مهم تر از دیگر مفاد این گزارش جلوه کند تا زمینه اثرگذاری هم در مذاکرات سیاسی و هم تسهیل تداوم فعالیت آژانس در ایران فراهم شود. به نظر می رسد، آژانس در این زمینه کمی هم محتاط بوده تا بن بستی در ادامه مسیر ایجاد نشود. از همین رو است که تاخیر ایران در اتمام فاز سوم همکاری ها را به عنوان پدیده یی منفی نشمرده و حتی همکاری های ایران بعد از اتمام مهلت 25 آگوست را نیز در این گزارش منعکس کرده است. در مورد دو اقدام باقیمانده هم تاکیدی بر قصور ایران نکرده بلکه با ذکر عبارت «آغاز مذاکرات و مباحثات ایران با آژانس» در این خصوص، روندی را در پیش گرفته که تصور نشود ایران از همکاری موردنظر با آژانس خودداری کرده یا چنین قصدی دارد. هرگز آمانو در این گزارش، ایران را به کم کاری متهم نکرده و هرگز از «پیشرفت اندک» نام نبرده است.

در همین گزارش، آژانس تایید می کند که ایران 16 سوال کلیدی را پاسخ داده است. این یک بخش مهمی از گزارش است که مغفول مانده چون برای دستیابی به همین پاسخگویی ایران درمورد 16 سوال آژانس سال ها منتظر بوده و از جمله موضوعات مهم گزارش های قبلی بوده است. شایان توجه است در خصوص موضوعات گذشته، ایران با ارایه اسناد و اطلاعات در خصوص چاشنی های ایمن انفجاری ثابت کرده که کاربرد این چاشنی ها در ایران برای صنایع نفت و گاز است و آژانس بر این امر صحه گذاشته و آن را ناهمخوان با رویه صنایع تخصصی ندانسته است.

از دید ایران این موضوع که یکی از پایه های اتهامات بی اساس علیه ایران است بسته شده است. نباید فراموش کرد که این همکاری با آژانس برای پاسخ دادن به سوالاتی است که از گذشته وجود دارد و این سوالات تاکنون پاسخ داده نشده است. مثلا سوالاتی مبنی بر ادعاهایی که ایران در گذشته به دنبال استفاده از انرژی هسته یی در برنامه های نظامی خود بوده است.

هرچند این موضوع هرگز صحت نداشته و تمامی اینها شبهاتی است که ایجاد شده. اما همواره ایران تلاش کرده در این حوزه با آژانس همکاری کند تا به این سوالات پاسخ داده شود و روشنگری در زمینه اینکه برنامه هسته یی ایران کاملا صلح آمیز است صورت بگیرد. ایران در این زمینه همکاری کرده اما به جای قدردانی از این همکاری، از این همکاری سوءاستفاده شده است و با افشای اطلاعات ایران پنج تن از دانشمندان این کشور مورد هدف تروریستی قرار گرفته اند یا با پاسخگویی به یک سوال، بیش از 10 سوال جدید مطرح کرده اند که نشانگر تحمیل روندی غیرعادی، غیرقانونی و غیرعملی بر ایران از سوی آژانس است. با وجود این ایران به امضای یک چارچوب همکاری با آژانس تن داده و در آن متعهد شده به سوالات گذشته و حال پاسخ دهد و این روند پاسخگویی را آغاز کرده است. از آژانس به عنوان یک نهاد بین المللی انتظار می رود که کار حرفه یی خود را به صورت بی طرفانه انجام دهد. به اعتقاد ایران همکاری های مثبتی که در یکی، دو ماه گذشته با آژانس صورت داده است به ویژه در مورد مسائل مربوط به گذشته که یک موضوع آن حل و فصل بحث چاشنی های انفجاری بوده است.) این حرکت مثبت در گزارش «آمانو» آن طوری که شایسته آن بود منعکس نشده است و از آژانس انتظار برخورد منصفانه تری می رود. در بخش چهارم در مورد نظارت بر اجرای اقدامات و الزامات ایران در ارتباط با برنامه اقدام مشترک، آژانس همانند گزارش قبلی خود دوباره تایید کرده که طی همین مدت نیز ایران پایبند به الزامات خود بوده است. این بخش از گزارش، تنها بخشی است که هیچ شک و شبهه یی در ارتباط با عملکرد ایران وجود ندارد و نقطه قوت ایران در این بخش بسیار زیادتر از دیگر قسمت های گزارش است. علی الاصول این بخش بیش از سایر بخش ها با موضوع مذاکرات با 1+5 مرتبط است و با توجه به اینکه کاملا وضعیت در اینجا به نفع ایران است بنابراین پیش بینی می شود اثر مثبتی این گزارش بر فرآیند مذاکرات داشته باشد. در نهایت باید گفت گزارش همواره روی مذاکرات سیاسی بی اثر نبوده است اما سوال اینجاست که چرا نکته های مثبت گزارش نباید این بار بر روند مذاکرات تاثیر مثبت بگذارد و مذاکرات سیاسی ایران و 1+5 را تسهیل و تسریع کند.

*استاد دانشگاه و پژوهشگر ارشد موضوعات خلع سلاح و امنیت بین الملل

* این یادداشت نخستین بار در روزنامه اعتماد منتشر شده است.