8 درسی که از مذاکرات سال 92 یاد گرفتیم

استاد محمد رضا شعبانعلی ، مدرس مذاکره در سایتش نوشت:

سال ۹۲ هم به پایان رسید.

مثل همه ی سالهای قبل که آمدند و رفتند.

و مثل همه ی سالهای بعد که خواهند آمد و نخواهند ماند.

شاید این سال را بتوان سال مذاکره نامید. چرا که یکی از تاثیرگذارترین رویدادهای امسال، مذاکره ی ایران و جهان غرب بود.

آنچه در اینجا می خوانید مرور یک دانشجوی کم سواد حوزه ی مذاکره است بر آنچه گذشت. امیدوارم این نوشته بیش از آنکه زیر تیغ جراحی منطق منفعت اندیش، سلاخی شود، دعوتی باشد برای اندیشیدن. مهم نیست که حاصل این اندیشیدن، موافق این نوشته ها باشد یا مخالف آن.

برای فردی چون من که به دور از دنیای سیاست است، طبیعی است که تحلیل «علت و انگیزه ی رویدادها» ساده نیست و من هم قصد ندارم در این خصوص بنویسم. اما در مورد «تبعات رویدادها» می توان نوشت.

ترکیب سلیقه و تجربه و خواسته ها و انتظارات کاندیداها در انتخابات این دوره، تبعات ارزشمندی را به همراه داشت. زمانی تحت عنوان «در ستایش این هشت نفر» نوشتم که هر یک از کاندیداها، وضعیت کشور و نظام را از دیدی متفاوت نگاه می کرد و به نوعی نمایندگی نوعی از نگرش در جامعه را بر عهده داشت. در یک سر طیف حداد عادل را می دیدیم که مدافع وضع موجود بود و از سوی دیگر دکتر عارف که منتقد وضع موجود بود. حضور دکتر جلیلی هم بزرگترین نعمت در انتخابات امسال بود. چرا که فضایی ایجاد شد تا مردم نظرات و سلیقه های مختلف را در خصوص یک مذاکره ی واحد، از دید مسئولان ارشد کشور خود بشنوند و نسبت به اهمیت این رویداد ملی آگاه تر شوند.

رفتار ما مردم هم در انتخابات بالغانه تر بود. به جای قهر کردن و به گوشه ای خزیدن – که به نوعی سلب مسئولیت است و تکیه گاهی برای انتقاد از هر نوع نتیجه ی قابل تصور! – تصمیم گرفتیم در انتخابات شرکت کنیم. شاید این نخستین قانون مذاکره بود که امسال آموختیم: ترک مذاکره، بسیار گران و پرهزینه و آخرین راه حل است. شاید با مذاکره موقعیت ما چندان بهتر نشود اما با مذاکره نکردن به احتمال زیاد موقعیت ما بدتر خواهد شد. این درسی است که ملت ها در انتخابات و دولت ها در انقلاب ها می آموزند.

دومین قانون مذاکره، علمگرایی است. مفهوم عملگرایی در حوزه ی مذاکره با عملگرایی در حوزه های فلسفی و اخلاقی تفاوت فابل توجه دارد. بر خلاف برخی تحلیل های سطحی که «پراگماتیسم و عملگرایی» را در مقابل ارزش گرایی و بی احترامی به اصول قرار می دهند، عملگرایی صرف نظر کردن از مطالبات حداکثری با هدف افزایش احتمال دستیابی به مطالبات حداقلی است. من به عنوان دانشجویی که سال ۷۶ وارد دانشگاه شدم، هرگز «رویاپردازی و ایده آلیسم کور و پوچ و بی منطق» گروهی از اصلاح طلبان آن سالها را بر آنها نمی بخشم. آنها که درس اصلاح را فقط در کتاب ها خوانده بودند و نخستین موش آزمایشگاهی شان هم ما بودیم. آنها که نمی دانستند که مسیر توسعه ی جامعه در واقعیت، با مسیر توسعه ی آن بر روی کاغذ متفاوت است. آنها ما را دقیقاً به فضای فیزیک دبیرستان بردند. آن زمان که از مقاومت هوا و اصطکاک و گرما و آنتروپی و … صرف نظر می شد و مسئله تمیز حل می شد. اما روی کاغذ! واقعیت این است که سالهای ۸۴ تا ۹۲ بیش از هر چیز، حاصل رویاپردازی های اصلاح طلبانی بود که چنان اره به دست به جان شاخه ی اصلاحات افتادند که جناح مخالف برای کسب کرسی قدرت، نیازمند هیچ فعالیتی نشد. در انتخابات اخیر، بسیاری از جوانان ما، عارف را دوست داشتند چون نگاه منتقدانه داشت. اما در آخرین روزها، همان جمعیت از عارف می خواست که با روحانی ائتلاف کند. کم نبودند کسانی که عارف را دوست داشتند اما رای خود را به سبد روحانی ریختند. شاید این نخستین تمرین پراگماتیسم در مذاکره و پذیرفتن انتظارات «تعدیل شده» بود که روحانی هوشمندانه به جای «تعدیل انتظارات» آن را «اعتدال» نامید.

سومین قانون مذاکره، تفکیک منافع از مواضع است که همانطور که تحت عنوان «ایران و آمریکا: اشباحی دور یک میز» توضیح دادم این قانون مهم در تعبیر امسال رهبر از مذاکره ها دیده می شد (نرمش قهرمانانه). اما چه کنیم که ظاهراً ما در مذاکره نیز مانند سایر جنبه های زندگی به تعبیر زیبای مارتین سلیگمن، ترجیح می دهیم بدبخت شویم و بگوییم حرفمان درست بوده تا اینکه خوشبخت شویم و حدسمان غلط از آب در بیاید. با وجودی که همه در مذاکره آموخته ایم که تغییر مواضع می تواند با حفظ منافع باشد، اما گروهی از مخالفان نظام، که یا با یک فرد کامل موافقند و یا کامل مخالف، ترجیح دادند تفسیرهای دیگری از این استراتژی داشته باشند.

چهارمین قانون مذاکره، امتیاز دادن است. هنوز هم هستند کسانی که در مذاکره هایشان مانند یک نوار ضبط شده، مدام حرف های ثابتی را تکرار می کنند و خود را «مذاکره کننده ی قاطع» می دانند. درحالی که این نوع گفتگو «مذاکره ی دیوارها» است. در مذاکره انسانها امتیاز دادن و امتیاز گرفتن اجتناب ناپذیر است. تنها ویژگی مهم یک مذاکره کننده موفق این است که امتیازهایی که برایش کم ارزش تر (و برای طرف مقابل پر ارزش تر) است را بدهد و امتیازهای پرارزش تر را (که احتمالاً می تواند برای طرف مقابل کم ارزش تر باشد) دریافت نماید.

پنجمین قانون مهم مذاکره های سیاسی، برتری کلمات به زبان بدن و حتی گاهی به رفتار است! در مذاکره های عراق و افغانستان با دنیای غرب، به ندرت چیزی به نام زبان بدن شنیدیم. اما در اینجا، ما مانند کودکی که حروف الفبا را به تازگی یاد گرفته و تمام آگهی های نامربوط روی درهای منزلها را هم با هیجان می خواند، به جای توجه به کلمات و تصمیم های دیپلماتیک طرفین – همچنان که در فالگیرها: زبان بدن ظریف و روحانی در مذاکره نوشته بودم -  درگیر دست ها و لب ها و لبخندها شدیم. البته باید خوشحال باشیم که در پایان سال ۹۲ آموخته ایم که مفاد قراردادها و ضمانت اجرای تعهدات از سوی طرفین، می تواند عامل مهم تری در نتیجه ی نهایی مذاکره باشد.

ششمین قانون مذاکره که در سال گذشته آموختیم، این بود که «فرد مذاکره کننده» بر روی «مذاکره» سایه می اندازد. مهم نیست مذاکره بین دو فرد باشد یا دو سازمان یا دو کشور. نمی توان از نقش افراد مذاکره کننده غافل شد. ظریف و عراقچی، کسانی بودند که در طرف مقابل احساس خوب ایجاد می کردند و این احساس در نهایت می توانست بهتر منافع ملت را تامین کند. این تجربه ای بود که امسال به وضوع برای ناظران بی غرض مشخص شد.

هفتمین قانون مذاکره، توجه به منافع ذی نفعان است. همچنانکه تحت عنوان مذاکره به بهانه ی دکتر مصدق گفته شد در مذاکره برای کسب حق، اصرار بر «ذیحق بودن» کافی نیست. بلکه باید منافع ذی نفعان را نیز دید و در تصمیم گیریها لحاظ کرد. در سمت دیگر جهان اسراییل و در ایران «کاسبان تحریم» کسانی هستند که بدون دیدن آنها نمی توان مذاکره ها را به پیش برد. چیزی که این روزها شاید بیشتر از همیشه به چشم می خورد.

هشتمین قانون مذاکره اعتماد به نمایندگان است. اینکه نمایندگان خود را سر میز مذاکره بفرستیم و هر لحظه بخواهیم در ملاء عام تک تک جملات و رفتار و تصمیم ها و تبعات گفتگوهای خود را توضیح دهند، دقیقاً شبیه این است که در وسط جنگ از فرماندهان بخواهیم کتابی را در خصوص استراتژی های خود از آغاز تا پایان جنگ منتشر کنند! مذاکره ی سیاسی در شرایطی که دیدگاه طرفین به هم هنوز مثبت نیست، در خیلی از حوزه ها، با نبرد فیزیکی شباهت دارد. اگر چه ما کمتر به این شباهت توجه می کنیم.

اینها حداقل درسهایی بود که ما امسال، در «سال مذاکره» آموختیم. امیدوارم که بر خلاف ما، که چندان کوله باری از گذشتگان خود نداریم، نسل های بعد آموخته های ما را فراگیرند و کشورمان را در نقطه ای بالاتر از جایگاهی که ما برایش ایجاد خواهیم کرد، قرار دهند.