فرصت‌ها و تهدید‌های مذاکره هسته‌ای

«دولت وقت دارد یا ندارد؟» این پرسشی است که این روزها برخی چهره های سیاسی و اقتصادی مطرح کرده اند. از آن سو «حسن روحانی» از دانشگاهیان خواسته به میدان بیایند و در اظهارنظر و نقد سیاست های دولت به ویژه حوزه سیاست خارجی فضا را از «کم سوادان» بگیرند و نظر خود را بیان کنند.

روزنامه شرق به همین دلیل سراغ «محمود سریع القلم»، صاحب نظر و استاد روابط بین الملل دانشگاه شهیدبهشتی رفته ایم و درارتباط با این دو موضوع گفت وگو کرده است.

* بحث هایی اخیرا به ویژه از سوی برخی اقتصاددانان مطرح شده مبنی بر اینکه وقت دولت برای اینکه بتواند برخی تغییرات را در جامعه ایجاد کند و از آن سرمایه اجتماعی ایجادشده بعد از انتخابات استفاده کند محدود است. شما چه میزان با این نگاه به ویژه در حوزه سیاست خارجی موافقید آیا تعجیلی برای دولت در عمل به وعده هایش به خصوص در به سرانجام رساندن پرونده هسته ای قایل هستید؟

تصور می کنم هر دولت یا شخص و گروهی در خرداد 92 انتخاب می شد با همین موضوعات فعلی روبه رو بود. به طور طبیعی، مسوولیت اصلی دولت ها، مدیریت کارآمد اقتصاد کشوراست. در شرایط فعلی کشور ما، حل وفصل بخشی از مسائل سیاست خارجی تسهیل کننده وضع اقتصادی کشور است. از منظر تاریخی ایران همیشه وابسته به درآمدهای نفت بوده اما تحریم ها درحدی بوده که دولت نمی توانسته به آن میزان که باید، نفت بفروشد. چون درآمد نفت در اختیار دولت قرار نمی گرفت و خیلی کشورها از ما نفت نمی خریدند برای همین فکر می کنم هر دولتی که روی کار می آمد باید به سیاست خارجی می پرداخت، اما یک طرف قضیه ایران است و طرف دیگر اگرچه می گویند 1+5 است، اما عملا آمریکاست و بقیه همراه هستند. هرچند ظاهر موضوع مسایل هسته ای است اما ما با انباشتی از مسایل بین ایران و آمریکا روبه رو هستیم که اینها خودشان را در محتوا و فرآیند مذاکرات نشان می دهد. فکر می کنم مسیر به سرانجام رساندن مذاکرات، سهل نخواهد بود و فرازونشیب هایی خواهد داشت. این در حالی است که دولت تازمانی که نتواند تولید نفت خامش را به مقدار سال های 90-89 برساند، نمی تواند به درآمد کافی برای مدیریت کارآمد کشور و تامین پروژه های عمرانی برای افزایش درآمد سرانه تولید و تجارت برسد. اقتصاد آن روی سکه سیاست خارجی ماست. به نظر من آن اقتصاددانانی که شما به آنها اشاره کردید به سیاستگذاری ها و به ویژه انسجام در سیاستگذاری ها اشاره داشته اند. ما در سیاست خارجی با چالش های جدی روبه رو هستیم.

*  با تعجیلی که گفته شده موافقید؟ و اینکه اگر دولت در کوتاه مدت نتواند به نتیجه ملموس در سیاست خارجی برسد با مشکل روبه رو می شود؟

مزیت غرب در مذاکرات این است که آنها تعجیلی ندارند. ایران است که عجله دارد. چون طبعا کشور ما علاقه مند است که تحریم ها برداشته شود و ما به شرایط عادی در حوزه بیمه، کشتیرانی، صادرات نفت و... برگردیم. تصور می کنم به موازات این مذاکرات یک دستور کار دیگری هم در غرب وجود دارد و آن اینکه در کشور ما تا چه اندازه اجماع داخلی وجود دارد و من این اجماع داخلی را خیلی کلیدی می دانم.

*  به نظر شما الان برداشت غرب از وضع ما چیست؟ متوجه وجود اجماع در داخل شده است؟

فکر می کنم درسطح حاکمیت اجماع هست. رسانه ها انتقاد می کنند ولی فکر می کنم در حاکمیت نسبت به اینکه مذاکرات ادامه یابد یا به نتیجه برسد، اجماع وجود دارد.

 * شما گفتید که غرب مانند ایران تعجیلی ندارد و مسیر پرچالش و دشوار است، در این صورت اگر روند مذاکرات به درازا بینجامد و ما شاهد نتایج تغییرات زودهنگام در داخل نباشیم ممکن است با سطح فزاینده انتظارات یا گسترش انتقادات برخی مخالفان دولت در داخل روبه رو شویم. به اعتقاد شما دولت باید چه تمهیدات یا پیش بینی هایی انجام دهد؟

در این شرایط وزارت خارجه باید اطلاع رسانی کند و شرایط سخت را به اطلاع مردم برساند و هرچقدر آگاهی عمومی نسبت به شرایط دشوار مذاکرات بیشتر شود طبیعی است که همراهی مردم بیشتر می شود و منتقدان هم با اطلاعات بیشتری که دارند شاید با انصاف و جامعیت بیشتری با این مباحث روبه رو شوند من این را شرایط هر دولتی می دانم.

 * البته منتقدان ایشان مطرح می کنند که ایشان بیش از دیگر نامزدها برنامه های دولت خود را با سیاست خارجی گره زده بود برای همین سطح توقع از ایشان بیشتر است.

من فکر می کنم به خاطر الزامات مدیریت اقتصادی کشور، هر دولتی می آمد باید به سیاست خارجی می پرداخت. اگر درآمد نفت نداشته باشیم پروژه های عمرانی همه متوقف می شود و کشور اگر بخواهد با محیط بین المللی ارتباطات معقول داشته باشد باید بانکداری و کشتیرانی اش کار کند و این مساله کوتاه مدت هم نیست. میان مدت و درازمدت است. تحریم های اصلی به سرمایه گذاری خارجی در صنعت نفت و گاز ایران بازمی گردد. چون افزایش استخراج نفت در میزان بالاتر و گسترش صنعت گاز در کشور نیازمند سرمایه گذاری خارجی است. من فکر می کنم اینها سرمایه ملی است و مستقل از شعار نامزدهای انتخاباتی عموما زمانی که همه شان به قدرت می رسیدند با مسایل مشترکی روبه رو بودند. تلقی من این است که این اهتمام از سوی دولت وجود دارد که به کار سرعت ببخشد اما طرف دیگر قضیه یعنی طرف خارجی شاید این اهتمام را نداشته باشد. همین که توافقنامه اولیه هم در عرض چندماه آماده شد نشان می دهد که اتفاق بزرگی رخ داده است.

 * به نظر شما مثلا اگر آقای جلیلی هم انتخاب شده بود هیچ گریزی از طی کردن این مسیر نداشت؟ در آن شرایط هم آیا به اعتقاد شما سطح انتظارات از دولت در همین حد بود؟

من شناختی که از وضعیت عمومی کشور دارم این است که هر دولتی سرکار می آمد باید سراغ سیاست خارجی می رفت و مساله هسته ای هم مهم ترین بخش آن است.

*  به نظر می رسد که سیاست خارجی همزمان به «فرصت» و «تهدید» پیش روی دولت تبدیل شده است.

باید دید که طرف خارجی چه برنامه و راهبردی دارد. باید آن را هم در نظر گرفت. فرض کنید که الان عربستان و ایران اشتراکات لازم را در سطح منطقه ای ندارند درحالی که برای حل وفصل بسیاری از بحران های خاورمیانه همکاری ایران و عربستان لازم است. الان تا جایی که اطلاع دارم ایران علاقه مند است که مذاکرات جدی را با عربستان شروع کند اما از آن طرف علاقه کافی وجود ندارد. حداقل تا به امروز.

 * اینکه چرا تعجیل ما را طرف مذاکره در پرونده هسته ای ندارد جای سوال نیست؟

در آن طرف هم بازیگران مختلفی می بینید. کنگره آمریکا، لابی اسراییل (ایپک)، لابی های عربی و... فعالند که در یک فضای پیچیده چندبعدی عمل می کنند. برای همین است فکر می کنم در سطح حاکمیت ایران نسبت به پیچیدگی های مذاکرات شناخت هست و از این فرآیند حمایت می شود. آن طرف خیلی پیچیدگی ها بیشتر است چون بازیگران و منافع مختلف را می بینید. اروپایی ها خیلی علاقه مند هستند که با ایران همکاری کنند و روابط اقتصادی، سیاسی شان با ایران گسترش پیدا کند. اما شاید این مورد وثوق بازیگران دیگر نباشد.

*  برخی معتقدند همین که جزییات پیش نویس اولیه مطرح شده باعث شده که سطح انتظار از دولت بالا برود و بهانه به دست منتقدان بدهد و در جزییات آن چون و چرا کنند درحالی که بهتر بود توافق نهایی انجام می شد بعدا دولت اطلاع رسانی می کرد. با این نگاه موافقید؟

به هرحال این هم جزیی از آن اطلاع رسانی است که من فکر می کنم در حوزه مسوولیت وزارت خارجه قرار می گیرد. طبیعی است که نمی شد آن توافق اولیه در اختیار عموم قرار نگیرد. هرچند آن مقدمه ای است برای پیش برد مذاکرات و شکستن سازمان تحریم ها. اینها به راهبردهای مذاکراتی و تاکتیک ها برمی گردد. طرفین به این نتیجه رسیدند که باید قدم اولیه را بردارند تا اینکه بعدا جزییات آن را استخراج کنند.

*  به نظر شما دولت چه راه حلی برای گذر از این شرایط دارد. یعنی حفظ سرمایه اجتماعی برآمده از انتخابات در کنار به سرانجام رساندن پرونده هسته ای.

اطلاع رسانی های فنی و سیاسی نهادی مانند وزارت خارجه، اطلاع رسانی خود نهاد ریاست جمهوری به مردم که آگاهی عمومی نسبت به شرایط کشور، منطقه و بین المللی افزایش یابد تا انتظارات به واقعیت نزدیک شود. مردم باید بدانند که هر دولتی سرکار می آمد با فهرستی از مسایل اقتصادی، اجتماعی روبه رو بود. با وضعیتی روبه رو بود که باید آنها را مدیریت می کرد. فارغ از اینکه در دوران انتخابات چه دستور کار و تبلیغاتی داشت.

*  آقای روحانی گفته بودند که ما از دانشگاهیان انتظار داریم به جای اینکه افراد کم سواد در این حوزه ها اظهارنظر کنند آنها وارد این قضیه بشوند و اظهارنظر کنند.

طبیعی است که در رشته های علوم انسانی باید این اتفاق بیفتد و افراد بیایند و نظراتشان را مطرح کنند. من فکر می کنم اگر این گرایش در کشور وجود داشته باشد که سیاست ها نقد شود و مناظره انجام شود همه بهره می برند. ما در کشور مناظره بسیار کم داریم. در مسایل اقتصادی بیشتر دیدم که مناظره انجام می شود. باید این تمایل را در دانشگاه ایجاد کرد. دانشگاهیان بیشتر نقش خود را در حوزه صرف آکادمی تعریف می کنند و کمتر در صحنه عمومی نقشی برای خود قایل هستند.