والرشتاین: امروز تغییری جدی در ایران اتفاق افتاده است

شرق- پژمان موسوی: پرواز شماره 732 هواپیمایی ایران ایر از پاریس به مقصد تهران، این بار یک مسافر ویژه داشت، ایمانوئل والرشتاین جامعه شناس معاصر و یکی از نظریه پردازان بزرگ قرن21. مسافری که سال ها در انتظار دیدار از ایران بود و حالا به دعوت انجمن جامعه شناسی ایران و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، برای نخستین بار پا به خاک کشوری گذاشته بود که آن را کشوری مهم با «یک تمدن فرهنگی طولانی و شناخته شده برای جهان» می دانست. والرشتاین را در جهان، بیشتر به واسطه «نظریه نظام جهانی» اش می شناسند و کوششی که وی در این قالب، برای درک سرمایه داری مدرن صورت بخشیده است. نظریه ای که هم از اهمیتی مهم و استراتژیک برخوردار است و هم می تواند دریچه ای باشد برای فهم تغییرات و تحولات تاریخی و اجتماعی در کشورهای مختلف جهان. این نظریه آنقدر مهم بوده که با اطمینان می توان ادعا کرد که در بیشتر کشورهای جهان روی آن مطالعه و کار پژوهشی صورت گرفته و حامیان پروپا قرصی هم پیدا کرده است. درواقع چارچوب بحث هایی که او در این نظریه و سایر مباحثش ارایه می دهد، راهی را هموار کرده است که از رهگذر آن می توان فرآیندهای توسعه اجتماعی و اقتصادی را در جهان معاصر، درک و تحلیل کرد. والرشتاین فارغ از این، پیش از این رییس انجمن بین المللی جامعه شناسی هم بوده است و از این رهگذر هم چهره ای معتبر و بین المللی در فضای فکری- اندیشه ای جهان محسوب می شود که ارتباطات بین المللی گسترده ای هم داشته و جامعه شناسی شناخته شده برای اندیشمندان علوم اجتماعی و علوم انسانی جهان به حساب می آید. از سوی دیگر والرشتاین از جمله اندیشمندان و صاحب نظرانی است که به شدت «به روز» است و تحولات جهان را از نزدیک دنبال کرده و به عنوان یک روشنفکر حوزه عمومی، درباره آنها موضع گیری می کند. گفت وگو با ایمانوئل والرشتاین، به محض ورود و استقرار او و همسرش در پاویون مخصوص فرودگاه امام خمینی و در حضور دکترمحمد امین قانعی راد رییس انجمن جامعه شناسی ایران، دکتر محمد فاضلی معاون پژوهشی مرکز تحقیقات استراتژیک و دکتر حسین سراج زاده مدیر کمیته همکاری های بین المللی انجمن صورت پذیرفت؛ گفت وگویی که می کوشد تا دلایل و انگیزه های والرشتاین برای سفر به ایران، نگاه او به ایران جدید و جایگاه جامعه شناسی ایران در صحنه جهانی را به اختصار، تشریح کند.
 

سفر شما به ایران را چگونه باید دید؟ آیا این سفر یک سفر شخصی و با انگیزه های توریستی و شخصی است یا می توان آن را در ادامه پژوهش ها و نگاه کلانتان به ایران به عنوان کشوری مهم در صحنه بین المللی و خاورمیانه و «حضور» در این کشور برای «تجربه اندوزی» دانست؟
من اولا باید بگویم که از صمیم قلب خوشحالم که امروز در ایران هستم، سفر به ایران برای من انگیزه ها و جذابیت های فراوانی دارد که مهم ترین آن انگیزه های علمی و پژوهشی و پاسخ به دعوت انجمن جامعه شناسی ایران است. در کنار این به هرحال من یک سفر توریستی کوچک هم به اصفهان و شیراز انجام خواهم داد اما علت اصلی و انگیزه اولم برای سفر به ایران، امکان تعامل و تبادل اندیشه با اندیشمندان و جامعه شناسان ایرانی است. من در زمانی که رییس انجمن بین المللی جامعه شناسی بودم، فعالیت های انجمن های کشورهای مختلف را تعقیب می کردم و امروز با تجربه آن سال ها فکر می کنم ارتباطات علمی در این سطح، برای همه کشورها بسیار حیاتی است زیرا هر کسی مایل است جهان را از دید خود ببیند و تفسیر کند و این تعامل ها و این تبادل اندیشه ها منجر به این می شود که نگاه ما به روز تر شده و جنبه واقعی تر و عینی تری به خود بگیرد.
 

به عنوان یک جامعه شناس و نظریه پرداز معاصر، «نگاهتان» به ایران چگونه است؟ چقدر ایران در مطالعات و پژوهش های شما حضور دارد و چقدر برای ایران در جهان معاصر و خاورمیانه جدید، اهمیت و اعتبار قایل هستید؟
من از سال 1950 که در حوزه جامعه شناسی کار می کنم، از همان زمان هم چیزهایی درباره ایران می خواندم؛ البته در ابتدا حوزه مطالعاتی من بیشتر آفریقا را در بر می گرفت اما پس از آن به مطالعه در ابعاد مختلف سایر کشورها از جمله ایران هم علاقه مند شدم و به صورت جدی تر درباره ایران به مطالعه و کنکاش پرداختم. همه این مطالعات و تحلیل ها هم من را به این نتیجه می رساند که ایران کشوری بسیار مهم در منطقه است و نقش مهمی را از نظر سیاسی در صحنه بین المللی بر عهده دارد؛ همین نقش مهم هم هست که ایران را به کشوری بدل ساخته است که تاثیر زیادی روی جهان می گذارد. از ابتدای پیروزی انقلاب تا به امروز، همواره مذاکرات مهمی بین غرب و ایران مطرح بوده است که همین موضوع، اهمیت این کشور استراتژیک را در صحنه جهانی نشان می دهد، کشوری که به باور من در نظام جهانی نقش مهمی را بر عهده دارد. به هرحال ایران برای من بخش مهمی از دنیاست و من سفر به ایران را برای خودم شانس خیلی بزرگی می دانم، شانسی که این موقعیت را برایم فراهم کرده که بسیاری از مسایل را در ایران از نزدیک رصد کنم.
 

انتخاب حسن روحانی به ریاست جمهوری ایران، آیا از نظر شما که مسایل جهانی را از نزدیک و از نظرگاه اندیشه رصد می کنید، پیام خاصی داشته است؟ آیا جهان این انتخاب و سیاست های بعد از ریاست جمهوری وی را مثبت می بیند؟
به نظر من آنچه امروز در ایران و بر اثر سیاست های آن رخ می دهد، چهره جدیدی از ایران را ارایه کرده است؛ البته باید جایگاهی که امروز به دست آمده را در یکی، دوسال آینده تحلیل کرد ولی چیزی که مشخص است این است که امروز یک تغییر خیلی جدی در ایران اتفاق افتاده؛ تغییری که به نظر تغییری مثبت با پیامدهای مثبت است.
 

 تا چه حد به حل مسایل مرتبط با ایران در جامعه جهانی خوشبین هستید؟ آیا فکر می کنید سرانجام غرب و ایران به توافق می رسند یا خیر؟
من به حل مسایل ایران در جامعه جهانی بسیار خوش بینم؛ البته می دانم که در هر دو طرف ماجرا نیروهایی وجود دارند که مانع از حصول توافق می شوند و همین موضوع هم هست که مشکل ایران و غرب را پیچیده کرده است اما من بسیار خوشبین هستم و فکر می کنم زمان، مسایل را به سمت حل مناقشه پیش می برد.
 

 آیا جهان هم به دنبال حصول توافق با ایران هست؟ آیا حل شدن مسایل ایران به باور شما به نفع جامعه جهانی است؟
قطعا همین گونه است و حل مساله ایران به نفع جامعه جهانی است زیرا آلترناتیوی وجود ندارد: آلترناتیو موجود، تنش و نابسامانی است که هیچ نفعی در آن برای هیچ کس وجود ندارد.
 جنابعالی را به عنوان منتقد سیاست های آمریکا و درواقع یک منتقد سرسخت و جدی در صحنه جهانی می شناسند؛ آیا می توان این طور برداشت کرد که شما ضدآمریکایی هستید؟
ببینید من ضدآمریکایی نیستم بلکه من مخالف این هستم که یک قدرت هژمونیک در نظام جهانی مطرح باشد و جولان بدهد، من مخالف و منتقد این هستم نه مخالف آمریکا.
 

تا چه میزان با جامعه شناسی ایران و اندیشمندان ایرانی آشنا هستید؟ آیا اساسا چیزی از جامعه شناسی ایرانی خوانده اید؟
من چیزهایی خوانده ام ولی آمده ام که چیزهای بیشتری از جامعه شناسی ایران بدانم. به باور من مشکل اصلی عدم آشنایی اندیشمندان غربی با جریان تولید علم خصوصا علوم اجتماعی در ایران، ترجمه نشدن این آثار است. این موضوع به باور من مانع مهمی در عدم درک و شناخت اندیشمندان غرب با جریان تولید محتوا و ادبیات جامعه شناسی در ایران است.
 

کدام اندیشمند ایرانی را می شناسید و با آثار و نگاهش آشنا هستید؟
به دلیل همین موضوع و مانع مهم، من بخش زیادی از اندیشمندان ایرانی را نمی شناسم و تنها با علی شریعتی تا حدودی آشنایی دارم.
 

  گفته شده به بازدید از شیراز و اصفهان و مخصوصا پرسپولیس خیلی علاقه مند هستید؛ ریشه این علاقه در چیست؟ این مکان ها چه جذابیت هایی برای شما دارند؟
ما با این بازدیدها در واقع به دنبال بازدید از شکوه گذشته ایران هستیم. ببینید! دیدار از مکان ها و فضاهای تاریخی و باستانی ایران، برای همه دنیا جذاب است. من و همسرم هم به دنبال بازدید از این جذابیت ها و معماری این فضاها هستیم. ایران یک تمدن فرهنگی طولانی دارد که در تمام دنیا شناخته شده است و این مساله کوچکی نیست که بتوان به راحتی از کنار آن گذشت.