فدرالیسم دوباره بر سر زبان‌ها افتاد

دیپلماسی ایرانی: "ایالت ها" راه حلی است که سیاستمداران استان الانبار عراق و شیوخ عشایر آن و چهره ای این استان بعد از حمله نظامی ای که نوری مالکی، نخست وزیر عراق به آن انجام داد، به دنبال آن هستند. جنگی که جنگجویان القاعده نیز خود را وارد کرده و به مواجهه با مردان عشایر و نیروهای "شوراهای بیداری" برخواستند که باعث به هم خوردن خشونت آمیز برگه های بازی در عراق شده است. در جنگ اخیر الانبار ارتش عراق با القاعده و گروه های شبه نظامی محلی مبارزه می کند. البته بعد از آن گروه های شبه نظامی محلی به کمک ارتشی که در حال جنگ با القاعده بود، آمد تا شهرها را از نیروهای داعش پس بگیرد. جنگی که هزاران نفر از جنگجویان عشایر به داعش پیوستند و سبب شد تا به ضرب شمشیر شهرهای عراقی را به تصرف خود در آورند.

اکنون عبارت "اقلیم" یا ایالت ورد زبان بیشتر وجوحه الانبار پس از حمله نظامی ارتش عراق به استانشان شده است، مساله ای که بعد از جنگ 2003 به این سمت کمتر شهروند سنی عراقی ای درباره آن سخن گفته است. البته عبارت اقلیم را نخستین بار کردها به کار بردند و آن را وارد قانون اساسی جدید عراق کردند سپس شیعیان زمانی که مجلس اعلا به رهبری خاندان حکیم از فکر فدرالیسم جنوب و وسط صحبت کرد، آن را به کار بردند. در آن موقع سنیان عرب بیشترین مخالفت را با آن داشتند و تلاش می کردند به هر نحوی این مخالفت را توجیه کنند. سنی ها می گفتند که فدرالیسم با مفهوم وحدت مغایرت دارد و چون اقلیتی در عراق محسوب می شوند گمان می کردند با تشکیل فدرالیسم تحت لوای شیعیان می آیند و دیگر جایی در مفهوم وحدت عراق ندارند.

در وهله اول مخالفت سنی های عرب با تشکیل اقلیم پروژه ای برای توزیع ثروت های نفتی محسوب می شد که گمان می کردند کمترین استفاده را از آن می برند. چرا که یک سوم نفت عراق در بصره، جنوبی ترین نقطه عراق است، کمی کمتر از یک سوم در کرکوک است و این مساله برای آنها به آن معنا بود که در صورت اعمال فدرالیسم غرب و مرکز و شمال کشور از ثروت های نفتی بهره ای نمی برند. در حالی که فراموش کردند که در غرب و مرکز سفر ه های نفتی کشف نشده ای وجود دارد که ارزش آنها کمتر از چاه های نفتی بصره نیست. کما این که بیشتر ثروت آبی عراق در مناطق سنی نشین جریان دارد.

امروزه سنی های عراق به این نتیجه رسیده اند که باید به دنبال فدرالیسم باشند. بیشتر اظهاراتی که علیه مالکی از سوی اهالی الانبار بیان می شود، تلاش برای احیای پروژه اقلیم را در خود دارد، منظور آنها هم از اقلیم نوعی از فدرالیسم به شیوه کردی است. احساسی که نزد عراقی های سنی بروز کرده این است که نسبت به ایجاد نیرویی مستقل در اقلیم چه در بعد امنیتی و چه در بعد نظامی مثل پیشمرگه احساس نیاز می کنند. همچنین خواستار شکوفایی اقتصادی مثل شهرهای کردی نظیر اربیل هستند، و از همه اینها مهم تر درک از روابط منطقه ای است که می تواند فراتر از مرزهای عراق باشد. مثلا در نمونه کردی شاهد روابط این منطقه با ترکیه هستیم و در نمونه شیعی روابط در هم تنیده امنیتی و سیاسی این مناطق را با ایران شاهدیم. در منطقه جنوب حتی شاهد نوعی پیوند فرهنگی میان این مناطق با ایران به واسطه سفر زوار به عتبات عالیات در الوسط و جنوب هستیم.

امروز سنی ها در حالی به دنبال اقلیم هستند که آن را جزئی از طراحی دوباره نقشه منطقه می دانند. آنها تصور می کنند که می توانند در غرب الانبار و در شال موصل را به اقلیم تبدیل کنند، منطقه ای که ارتباطات جغرافیایی و اجتماعی و دموگرافیک بسیار نزدیکی با آن چه در سوریه رخ می دهد، دارد، الانبار از یک سو به استان کربلا متصل است و از سوی دیگر به حلب می رسد، از سوی دیگر نیز با موصل ارتباط دارد.

اقلیم "عراق – سوریه – لبنان" در وضعیت مشابه و بسیار در هم تنیده ای به سر می برد، دقیقا در همان روزی که دولت شیعی عراق با سنیان شهر فلوجه می جنگد، یک عامل انتحاری خود را در ضاحیه جنوبی بیروت، مرکز حزب الله منفجر می کند و هم زمان شیعیان لبنان و عراق در کنار حکومت اسد با مخالفان و جریان های القاعده در سوریه می جنگند.

عراق هیچ گاه مثل امروز آماده اجرای طرح فدرالیسم و تشکیل اقلیم ها نبوده است. این صحیح است که موازنه های موجود میان شیعیان آنها را به این سمت سوق نمی دهد اما بذر "اقلیم ها" از لحاظ سیاسی و اجتماعی در سایه وضعیت فعلی کاشته شده است. دفاع حماسی ای که طوایف و اقوام عراقی انجام می دهند نیز آنها را برای رسیدن به این هدف بیشتر ترغیب می کند. نکته جالب آن که در حالی میدان های شهرهای سنی نشین در شهرهای مرکزی و شمال کشور علیه نوری مالکی تظاهرات کرده اند که این تظاهرات هیچ تهدیدی متوجه دولت مالکی نمی کنند و آن چه در صحراهای عراق علیه او سلاح برداشته القاعده است که به طور غیر مستقیم بر جمعیت حاضر در میدان های تظاهرات تاثیر گذاشته است.

در این میان دو هدف در پشت پرده دنبال می شود، اول تلاش مالکی برای بازیابی جایگاه رهبری خود نزد شیعیان برای حفظ کرسی قدرت است و دوم انضمام عراق به محور ایرانی و ایستادن در صف آن است.

سنیان به این مساله موضعی کاملا منفی نشان داده اند. آنها که با تشکیل شورای بیداری القاعده و طرفداران تشکیل دولت عراق اسلامی را به بیابان ها رانده بودند اکنون دوباره آنها را به جمع خود پذیرفته اند و به آنها اجازه فعالیت داده اند.

در این میان آن چه مایه اختلاف است، مناطقی است که می تواند حدود و مرزهای اقلیم ها را تعیین کند. برای سنیان عراق طالب فدرالیسم بغداد همان قدر ارزش دارد که حلب و حمص برای سنیان در سوریه و طرابلس برای سنی های در لبنان دارد. اکنون هم درگیری در دمشق بر سر این است که این منطقه متعلق به کدام طایفه باقی بماند.

منبع: الحیات/تحریریه دیپلماسی ایرانی/11