۱۲ نکته مثبت توافقنامه ژنو برای ایران

با پایان ماراتن نفس گیر سه دور مذاکره در ژنو، بالاخره ایران از یکسو و شش کشور مهم جهان نیز از سوی دیگر به یک «برنامه اقدام مشترک» دست یافتند تا بر اساس آن، حرکت به سمت راه حل جامعی را در یک سال آینده آغاز کند. شاید بهترین توصیف برای این موافقتنامه، نتیجه برد – برد باشد. ۱+۵ می خواست مطمئن شود ایران توانمندی ساخت تسلیحات هسته ای پیدا نمی کند و انکارهای دائم ایران برایش کافی نبود؛ از سویی دیگر، ایران هم می خواست تا حقوقش بر مبنای معاهده NPT محترم شمرده شده، حق غنی سازی در خاک خودش را داشته باشد.

فارغ از تفاسیر متعدد این روزها درخصوص دستاوردهای طرفین و آن چه از دست دادند، نگارنده تمرکزش را بر ۱۲ دستاوردی می گذارد که این برنامه اقدام مشترک برای ایران به بار آورده است. یقینا کم و بیش به همین تعداد نیز دستاورد برای طرف مقابل حاصل شده و این همان تحقق معنای مذاکره برای رسیدن به نتیجه ای با حاصل جمع غیر صفر است.

۱٫ پذیرش حق غنی سازی ایران: گرچه در متن، دو کلمه «حق» و «غنی سازی» در کنار هم قرار نگرفته اند، بااینحال شکل اشاره به فرایند «غنی سازی» در دو بخش از متن برنامه عمل، هرگونه شکی نسبت به پذیرش این واقعیت از سوی کشورهای طرف مذاکره، که ایران می تواند در خاک خود غنی سازی انجام دهد، را از میان برمی دارد.

در بخش مقدمه برنامه آورده شده: «این راه حل جامع، ایران را قادر می سازد تا به طور کامل از حقوق خود در بهره گیری از انرژی هسته ای برای اهداف صلح آمیز بر اساس مواد مرتبط در معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای و با رعایت تعهدات خود بر طبق معاهده از آن برخوردار شود. این راه حل جامع متضمن یک برنامه غنی سازی با تعریف مشترک و محدودیت های عملی و اقدامات شفاف ساز به منظور تضمین ماهیت صلح آمیز برنامه هسته ای می باشد».

در بخش راه حل جامع نیز، گام نهایی را متضمن «یک برنامه غنی سازی {دانسته} که توسط طرفین تعریف می گردد».

۲٫ تحول در ساختار تحریم: در چند سال گذشته، روزی نبود که تحریم ها تشدید یا تحکیم نشوند. برنامه عمل ژنو، سه تحول عمده در حوزه تحریم ها ایجاد می کند: نخست، صراحتا در سه بند عنوان می دارد که در مدت زمان شش ماهه برنامه عمل، شورای امنیت، آمریکا و اروپا تحریم های جدید علیه ایران تصویب نخواهند کرد؛ دوم، بخشی از تحریم ها شامل پتروشیمی، فلزات گرانبها و میزانی از تحریم های مالی و مشکلات حاصل برای انتقال وجوه را برمی دارد؛ و سوم، دو بار در متن یادآوری می کند که هدف راه حل جامع، شامل یک فرایند متقابل و قدم به قدم است و به رفع همه جانبه تمامی تحریم های شورای امنیت، تحریم های چندجانبه و تحریم های ملی مربوط به برنامه هسته ای ایران می انجامد. این امر یکبار در مقدمه و بار دیگر در بخش عناصر گام نهایی راه حل جامع مورد اشاره قرار می گیرد.

۳٫ ایجاد سازوکار ناظر بر اجرای موافقتنامه: نکته مهم در سازوکار تعیین شده کمیسیون مشترک برای نظارت بر اجرای اقدامات میان مدت و بررسی مسائل آتی، حضور هم اندازه و هم رتبه جمهوری اسلامی ایران در کنار شش قدرت جهانی است. این عضویت، سبب ایجاد چارچوبی متوازن تر برای حل و فصل سوالات، مشکلات و سوء تفاهم ها و ممانعت از کارشکنی ها و سیاست بازی های احتمالی خواهد بود. ضمن این که تاکید بر مسئولیت راستی آزمایی آژانس و همکاری آن با کمیسیون مذکور نیز بعد حقوقی و فنی موضوع را که ایران بارها به دنبال آن بوده، پررنگ تر خواهد نمود.

۴٫ خارج نشدن اورانیوم غنی شده از خاک ایران: گرچه ایران برای اطمینان بخشی به طرف مقابل، پذیرفته تا نیمی از اورانیوم غنی شده ۲۰ درصدی خود را برای تولید سوخت راکتور تهران بصورت اکسید ۲۰ درصد درآورده و آنرا ذخیره کند و در همان حال مابقی اورانیوم ۲۰ درصدی خود را به موارد کمتر از ۲۰ درصد رقیق سازد،

با این حال خارج نشدن حتی یک گرم از اورانیوم غنی شده ایرانی از ایران، موفقیت بزرگی برای این کشور است. این امر، به ویژه نیاز صنایع پزشکی و کشاورزی کشور را در شش ماه آتی به اورانیوم غنی شده تامین کرده، فرض وابستگی ایران به کشورهای تولیدکننده سوخت را کاهش می دهد.

۵٫ متوقف نشدن فعالیت های هسته ای ایران: تعهد ۱+۵ به پذیرش تداوم غنی سازی در حد ۵ درصد، آشکارا تداوم برنامه هسته ای ایران را تضمین می کند. گرچه مقررات سختی برای عدم گسترش فعالیت های هسته ای ایران در بخش گام اول برنامه اقدام مشترک و برای شش ماه آتی ذکر شده، با این حال در هیچ کجای متن، سخنی از توقف نیست.

این درحالی است که ایران چندین سال قبل، برای اثبات حسن نیت خود پذیرفته بود تا نزدیک به دو سال داوطلبانه تمامی فعالیت های هسته ای خود را به تعلیق درآورد. تعلیقی که مابه ازای ملموسی برای ایران در پی نداشت.

۶٫ تداوم برنامه تحقیق و توسعه هسته ای: این عبارت مندرج در بخش عناصر گام اول که عنوان داشته: «ایران برنامه تحقیق و توسعه تحت نظارت، ازجمله برنامه تحقیق و توسعه جاری غنی سازی خود را که با هدف انباشت اورانیوم غنی شده صورت نمی گیرد، ادامه خواهد داد»، نمایانگر پذیرش حق مسلم ایران درخصوص تحقیقات هسته ای است که صراحتا در ماده ۴ معاهده منع گسترش مورد اشاره قرار گرفته است. این امر ضامن تداوم پیشرفت های علمی ایران در حوزه هسته ای خواهد بود.

۷٫ توقف فشار بر خریداران فعلی نفت ایران: نگاهی به روند خرید نفت خام از ایران توسط تعدادی از کشورهای آسیایی نشان از آن داشت که آنان طی دو سال گذشته، هر چند ماه یکبار با تهدید و تطمیع آمریکا مجبور به کاهش خریدهای نفتی خود می شدند.

در کنار آن، مشکل دیگر، سخت تر شدن هر روز بحث بیمه و حمل و نقلِ همین میزان اندک نفت خریداری شده بود. بند نخست بخش مربوط به اقدامات داوطلبانه ۵+۱، این فشار را از روی خریداران فعلی برمی دارد. ضمن آن که تداوم این فرایند بگونه ای بود که خریداران را به مرور ناچار به جایگزین کردن تولیدکننده های دیگر با ایران می کرد. این فرایند نیز با این بند متوقف خواهد شد.

۸٫ تعلیق تحریم های پتروشیمی، خودرو و فلزات گران بها: نکته مهم در این راستا، بیش از آن که به رفع تحریم ها از این دسته از اقلام بازگردد، به عبارت «تعلیق تحریم خدمات مربوطه» باز می گردد که در انتهای تمامی این عبارات تکرار شده است. این بدان معناست که چرخ صنایع بیمه، کشتیرانی و حمل و نقل هوایی که در ماه های اخیر تقریبا متوقف شده بود، مجددا به راه خواهد افتاد، هرچند سرعت اولیه آن کند باشد.

۹٫ کاهش تبعات انساندوستانه تحریم ها: ایجاد یک کانال مالی برای از سرگیری تجارت امور انساندوستانه شامل مراودات تجاری مرتبط با تولیدات غذایی و کشاورزی، دارو، تجهیزات دارویی و مخارج پزشکی بیماران خارج از کشور، نگرانی بسیاری از فعالان حقوق بشر در زمینه تبعات جنبی تحریم ها را کاهش خواهد داد. فراموش نکنیم که در دو سال گذشته، ارسال کمک از سوی سازمان های غیردولتی و خیریه خارج از کشور به زلزله زدگان استانهای شمالی ایران از سوی وزارت خزانه داری آمریکا، تا آن اندازه مهم بود که روزها به خبر نخست بسیاری از رسانه ها تبدیل شده بود.

۱۰٫ ایجاد فضای مانور برای افزایش تجارت با اروپا: آخرین بند پیش از آغاز بخش عناصر گام نهایی راه حل جامع، این عبارت است: «افزایش آستانه برای اخذ مجوزهای اتحادیه اروپا جهت تبادلات مالی تجارت موارد غیرتحریمی تا مبلغ مورد توافق». گرچه این بند اندکی مبهم است، اما سخنان لوران فابیوس، وزیرخارجه فرانسه در روز ۲۵ نوامبر که خبر از احتمال گشایش های تجاری میان ایران و اروپا از دسامبر ۲۰۱۳ می داد، بخشی از این ابهام را روشن ساخت. یقینا هرگونه تجارت دو و چندجانبه ایران با کشورهای اروپایی، آن چه آقای روحانی از آن به عنوان «ترک در سازمان تحریم» نام برد را واضح تر و کارامد تر می سازد.

۱۱٫ اعتماد به نفس ایران در پذیرش بازرسی های فزاینده: گرچه حجم و گستره بازرسی ها و همچنین اقدامات شفافیت ساز از سوی ایران در این برنامه عمل، بسیار زیاد است، اما این می تواند در دل خود فرصتی برای ایران فراهم سازد تا صلح آمیز بودن برنامه هسته ای خود را که بر آن اصرار دارد، مجددا به اثبات برساند. حضور ایران در کمیسیون مشترک ناظر بر فرایند اجرای برنامه عمل، اینجا نیز اهمیت خود را نشان می دهد و می تواند دست ایران را برای نمایش صحیح نیات خود بازتر سازد.

۱۲٫ رفع سایه جنگ و تحریم های فزاینده: این توافقنامه، فضای جنگ و تکرار عبارت «همه گزینه ها بر روی میز است» را حداقل تا ۶ ماه از سر ایران و منطقه دور کرد. این فضا تبعات منفی زیادی برای کلیت منطقه داشت، از تداوم تنش روزانه و بازار پررونق ایران هراسی، تا خریدهای سنگین نظامی کشورهای منطقه، به بهانه خطر ایران.

در مجموع، منافع این موافقتنامه منافعی تقسیم شده است، نه لزوما منافعی مشترک. هر دو طرف خواسته هایی داشتند که با مذاکراتی سخت توانستند به بخشی از آن دست یابند. با این حال شاید بتوان گفت مهم تر از همه این ها، بازگشت حس تفاهم، همکاری و درک مشترک میان ایران و غرب، بعد از چندین سال رشد دیوارهای بی اعتمادی و سو ء ظن بوده است.

در این مذاکرات، به آرامی و بدون هیاهو، تابوی روابط ایران و آمریکا شکسته شد و طرف ها تمرین مذاکره با رعایت احترام متقابل را کردند. در این فضا، حتی تلاش آمریکا برای آرام و متقاعد کردن اسرائیل، بیش از آن که به نفع آن تمام شده باشد، تصویری از پررنگ بودن هراس از تغییر در ساختارهای منطقه ای را از آن به نمایش گذاشت.

این برنامه عمل، ابتدای یک راه بسیار طولانی است؛ راهی که می توان به سهولت، احتمال هرگونه رویداد ناخوشایندی را در آن پیش بینی نمود. با این حال یک چیز را نمی توان انکار کرد: ایران و ۱+۵ راه مذاکره کردن با یکدیگر را پیدا کرده اند و این برای حل معضلات احتمالی آتی، دستاوردی بسیار مهم و کارآمد است.

طرفین صراحتا پذیرفته اند که علیرغم الزامات ناشی از قطعنامه های شورای امنیت در خصوص الزام ایران به تعلیق کامل برنامه هسته ای خود و همچنین وضع تحریمها، ایران می تواند در طول شش ماه نیز روند غنی سازی خود را تا سقف ۵ درصد به انجام برساند، این به معنی قبول ادامه روند غنی سازی در ایران است و به نحوی طرفین به سمت بی اثر کردن آثار قطعنامه های شورای امنیت پیش خواهند رفت.