اقلیم کردستان، از انتخابات تا بمبگذاری

دیپلماسی ایرانی: بعدازظهر یکشنبه 5 انفجار در مرکز شهر اربیل در شمال عراق رخ داد که 6 کشته و 62 زخمی برجا گذاشت. این اولین اقدام از این دست در طی 6 سال گذشته محسوب می شود. کردستان عراق به تازگی شاهد برگزاری انتخابات پارلمانی بوده است. در بیانیه نهاد امنیتی اقلیم کردستان آمده است که «این گونه حملات تروریستی و خرابکارانه در حالی انجام می شود که اقلیم کردستان از آزمون دموکراسی سرفراز بیرون آمد و این خود نشانه ای است بر تنگ نظری دشمنان اقلیم کردستان و برنتابیدن موفقیت هایی که اقلیم کردستان به آن نائل شده است.» در مورد این انفجارها، انتخابات اخیر کردستان و آینده روابط دولت اقلیم با دولت مرکزی عراق و دولت جدید ایران با احسان هوشمند، کارشناس مسائل اقلیم کردستان و پژوهشگر مسائل قومیتی گفتگو کرده ایم که در زیر می خوانید:

انتخابات اخیراقلیم کردستان عراق از چه جهاتی حائز اهمیت است؟

انتخابات پارلمانی اخیر کردستان عراق چهارمین انتخابات اقلیم کردستان عراق است. از سال 1992 که نخستین انتخابات برگزار شد تاکنون شرایط داخلی عراق، وضعیت اقلیم کردستان عراق و شرایط منطقه خاورمیانه شاهد دگرگونی های زیادی بوده است. بعد از اعتراضات و حوادثی که در انتخابات گذشته پارلمانی اقلیم کردستان روی داد و جریان گوران اعلام موجودیت کرد، انتخابات اخیر فرصتی است تا وزن هریک از جریان های سیاسی موجود در کردستان عراق ارزیابی شود. میزان اقبال مردم به نامزدها و لیست های مختلف انتخاباتی در کردستان عراق  تعییین کننده آینده سیاسی هریک از جریان ها در چهار سال آتی است. انتخابات اخیر اثر خودرا در سه سطح داخلی یعنی روندهای سیاسی در اقلیم، روابط با دولت مرکزی و تحولات منطقه ای و جهانی نمایان می سازد. توازن نیروها در اقلیم شکل تازه ای به خود می گیرد و بر اساس آن شکل تازه ای از مناسبات سیاسی در اقلیم شکل می گیرد لذا از بعد داخلی این انتخابات حایز اهمیت به سزایی است. فراموش نشود که پس از انتخابات سال 2009 سلمانیه شاهد برخی نابسامانی ها و درگیریها بود. جریان گوران مدعی دستکاری در اعلام نتایج انتخابات بود و تنش سیاسی روزافزونی در این منطقه شکل گرفت. اما انتخابات اخیر با کمترین حادثه ای پایان یافت و روند موفقی از رعایت شاخص های دمکراتیک را به نمایش گذاشت. هر چند برخی جریان های کوچک مدعی برخی تخلفات جزیی در انتخابات هستند.

نتیجه انتخابات اخیر از آنرو حایز اهمیت است که در پارلمان جدید قرار است موضوع تعیین تکلیف قانون اساسی اقلیم کردستان مشخص شود. در ماه های گذشته بر سر پیش نویس قانون اساسی اقلیم کردستان مجادلاتی در گرفت. اگر چه تاکنون این قانون به رأی گیری گذاشته نشده است اما اداره اقلیم کردستان تاکنون بر مبنای همین پیش نویس صورت می گرفته است. قانون اساسی مشخص کننده ساختار سیاسی و حقوقی اقلیم کردستان عراق و چگونگی اداره این منطقه است. یکی از چالش های موجود در اقلیم کردستان عراق نهایی شدن سرنوشت قانون اساسی این منطقه است.

همچنین موضوع با اهمیت دیگری که در پارلمان آینده روشن می شود تعیین تکلیف ریاست اقلیم کردستان عراق است. با توجه به اتمام دومین دوره ریاست آقای مسعود بارزانی بر اقلیم کردستان عراق و محدودیتی که پیش نویس قانون اساسی برای سومین دوره ریاست بر اقلیم قایل شده است دور دوم ریاست اقلیم برای دوره موقتی تمدید شد و مقرر است در پارلمان جدید در این خصوص تعیین تکلیف شود. لذا از این نظر هم انتخابات اخیر پارلمانی دارای اهمیت است. یعنی تعیین تکلیف رئیس آینده اقلیم کردستان عراق و ادامه حضور اقای مسعود بارزانی در ریاست اقلیم یا تغییر رئیس اقلیم در همین پارلمان روشن می شود. نتایج اخیر و قدرت گرفتن نسبی گوران در شرایط موجود احتمال بالاگرفتن مشاجرات را در این باره بیشتر می کند.

همچنین انتخابات اخیر از این نظر حایز اهمیت است که علیرغم تلاش های  اپوزسیون یعنی جریان گوران و نیر جریان های اسلام گرا برای کسب اکثریت پارلمانی اما این جریان ها نتوانستند اکثریت پارلمان را از آن خود کنند. در سال های گذشته تلاش شد که با الگوگیری از تحولات تونس و مصر و سایر نقاط خاورمیانه ساختار سیاسی اقلیم با چالش روبرو شود اما انتخابات اخیر نشان داد که حزب اصلی و قدرتمند حاکم در اقلیم کردستان عراق یعنی حزب دمکرات کردستان عراق همچنان دارای پایگاه اجتماعی روزافزونی است. البته نتایج اولیه انتخابات اخیر نشان از شکست اتحادیه میهنی کردستان عراق به رهبری جلال طالبانی می دهد. مشارکت گسترده و بیش از 73درصدی اقلیم هم از نکات با اهمیت انتخابات اخیر است. هر چند از زاویه ای دیگر و با حاصل جمع آرای گوران و اتحادیه میهنی مشخص می شود که رای مجموع این دو از آرای حزب دمکرات کردستان عراق بیشتر است. گوران و اتحادیه میهنی از یک سنت سیاسی  تغذیه می شوند هر چند گوران از اتحادیه میهنی انشعاب کرده است. ضمن آنکه همانگونه که از پیش معلوم بود آرای حزب دمکرات کردستان عراق در استان های اربیل و دهوک بسیار بالاتر از دیگر رقبا است و به اصطلاح این حزب در این مناطق بی رقیب است.

انتخابات اخیر نشان داد پتانسیل های توسعه سیاسی و مشارکت طلبی در کردستان عراق بسیار بالا است. ضمن انکه جامعه سیاسی در کردستان عراق در حال تجربه چند صدایی شدن است. تنوعی از دیدگاه ها و احزاب سیاسی در انتخابات شرکت کردند و هریک وزن خود را به آرای مردمی سپردند .

 البته یکی دیگر از ویژگی های این انتخابات شرکت مستقل احزاب بود که موجب شد تا مشخص شود هر یک از احزاب نمایندگی چه درصدی از افکار عمومی را بر عهده دارد. در انتخبات اخیر برای نخستین بار نیز شاخه عراقی پ  ک ک یعنی حزب حل دمکراتیک کردستان مشارکت داشت که البته نتوانست رأی زیادی را کسب کند و احتمالا نتوانسته کسی را به پارلمان وارد کند.

در انتخابات اخیر پای موضوع نفت هم به رقابت های انتخاباتی کشید و بخشی از احزاب وعده دادند که نفت را بر سفره مردم بیاورند و از بابت درآمدهای نفتی سهمی برای تک تک شهروندان قایل شوند.

شکست حزب اتحادیه میهنی کردستان تا چه اندازه قابل پیش بینی بود و چه دلایلی می توان برای این شکست در نظر گرفت؟

چون در انتخابات پیشین سال 2009 آرای انتخاباتی ائتلافی بود یعنی آرای حزب دمکرات و اتحادیه میهنی با هم خوانده شد وزن اتحادیه نامشخص بود و از همان زمان و با شکل گیری گوران به وضوح مشخص بود که آرای اتحادیه دچار ریزش شده است و در انتخابات اخیر چون هر حزب لیست مستقلی داشت این وضعیت به روشنی مشخص شد. یعنی در جمع آرای حزب دمکرات و اتحادیه میهنی در انتخابات اخیر و در مقایسه با انتخابات پیشین تغییر محسوسی روی نداده و حتی بر آرای حزب دمکرات کردستان عراق افزوده شده است. به سخن دیگر در انتخابات پیشین هم احتمالا اتحادیه همین وضعیت اخیر را داشته اما به دلیل آرای ائتلافی با حزب دمکرات این وضع مبهم باقی مانده بود. در هر حال در انتخابات اخیر اتحادیه میهنی متحمل شکست قابل توجهی شده است واز این نظر انتخابات اخیر برای اتحادیه میهنی یک تجربه تلخ تاریخی است و این شکست مهمترین رویداد انتخابات اخیر است.

در حدود 5 دهه گذشته به صورت سنتی استان سلیمانیه محل نفوذ اتحادیه میهنی به رهبری جلال طالبانی بوده و استان های اربیل و دهوک نیز محل اقتدار حزب دمکرات کردستان عراق. بعد  از حدود 5 دهه نفوذ بی چون و چرا، اینک نفوذ و اقتداراتحادیه میهنی در سلیمانیه با چالش روبرو شده است. جنبش گوران بخش جدا شده از اتحادیه میهنی است که توانسته در سلیمانیه این حزب را شکست دهد. رهبر گوران آقای نوشیروان مصطفی از کادرهای قدیمی اتحادیه میهنی و یکی از رهبران این حزب بود  واینک  در قامت رئیس گوران و رهبر اپوزسیون فعالیت می کند. شعار اصلی این جریان مبارزه با فساد است هر چند جریان های رقیب نیز خود نوشیروان مصطفی را بخشی از ساختار سیاسی اقلیم در سال های گذشته می دانند.

برای فهم دلایل شکست اتحادیه میهنی در استان سلمیانیه باید به نقش عوامل اجتماعی و سنت های سیاسی و فکری در این استان توجه کرد. نارضایتی از عقب ماندگی سلیمانیه در مقایسه با اربیل و حتی دهوک در روند توسعه زیربناهای اقتصادی و سایر شاخص های عمرانی نیز در این استان قابل مشاهده است. از نظر گروه هایی از مردم که گوران آنها را نمایندگی می کند در سرمایه گزاری های صورت گرفته فعلی نیز فساد اقتصادی در این منطقه رشد داشته است. حتی از سوی گوران نزدیکان طالبانی هم متهم شده اند.

افزون بر این دلایل باید به غیبت آقای جلال طالبانی هم اشاره کرد. جلال طالبانی رئیس جمهور فعلی عراق رهبر اتحادیه میهنی است. هنوز پس از ماه ها غیبت جلال طالبانی از صحنه سیاسی عراق و اقلیم کردستان عراق مشخص نیست وضعیت سلامتی وی در چه حالتی می باشد. برخی رسانه ها گاه از فوت وی  خبر می دهند. اتحادیه میهنی در غیبت اقای طالبانی با مسائل دیگری هم روبرو بود از سویی هیچ یک از اعضای کادر رهبری اتحادیه میهنی نتوانستند خلأ رهبری طالبانی را پرکنند. ضمن آنکه چند صدایی شدن اتحادیه میهنی و رقابت رهبران آن هم برای اتحادیه رأی منفی به همراه داشت. این وضعیت و جدا شدن گوران موجب شده بود تا ساختار سیاسی اتحادیه دچار تشت و مشکلاتی شود.

همچنین بی اعتنایی مسئولان اتحادیه و به خصوص خانواده طالبانی برای پاسخ به عطش کسب اطلاعات از وضعیت اقای طالبانی بر تردیدهای مردم افزود. در میان گروه هایی از روشنفکران و نخبگان و مردم عادی بی توجهی به اطلاع رسانی درباره وضعیت جسمی آقای طالبانی  به عنوان یک رویکرد منفی به نام اتحادیه میهنی  رقم خورد.

البته نباید فراموش کرد که شکست اتحادیه میهنی در انتخابات اخیر هم لزوماً به معنای تغییر جدی در فضای سیاسی اقلیم و حتی سلیمانیه  و توازن قوا در آن منطقه نمی تواند باشد. در دهه های گذشته ساختاری در منطقه شکل گرفته است که در آن به جز بازیگران سیاسی، نیروهای نظامی و پیشمرگ و امنیتی هم اثر گذاری قابل توجهی دارند. این ساختار به سادگی در اختیار جریان پیروز در سلیمانیه یعنی گوران قرار نمی گیرد. پیشمرگ مسلح نه نیروی دولت اقلیم بلکه نیروی اتحادیه میهنی است و این نیروی سازمان یافته و مسلح هم به سادگی در اختیار جریان رقیب قرار نمی گیرد. هرچند همچون دیگر اقشار جامعه لایه هایی از این نیرو هم به سوی گوران گرایش دارد.

 از دیگر سو باید افزوده شود که پیروزی گوران در کل اقلیم روی نداده و تنها در یک استان رخ داده است  و در سلمانیه هم گوران پیروز مطلق نیست و اتحادیه میهنی هم توانسته آرای زیادی کسب کند. بر اینها باید افزود که احتمال تشکیل دولت جدید با ائتلاف دو حزب حاکم فعلی یعنی حزب دمکرات و اتحادیه میهنی هم می تواند موجب شود تا گوران همچنان نتواند به دولت راه یابد.

آثار این انتخابات را در سیاست های داخلی و خارجی نخست وزیر منطقه کردستان چه می دانید؟

برمبنای نتایجی که به صورت غیر رسمی تاکنون گزارش شده  و در صورت اعلام همین نتایج به صورت رسمی و پذیرش نتیجه انتخابات توسط گروه های مختلف و رقیب، احتمالات مختلفی برای تشکیل دولت جدید اقلیم وجود دارد.

 در احتمالی ممکن است با ائتلاف گوران و اتحادیه میهنی و اتحاد اسلامی، حزب دمکرات کردستان عراق قدرت را از دست بدهد. در این صورت کل معادلات داخلی و حتی خارجی با تغییر روبرو می شود. این احتمال چندان واقع بینانه نیست چون اتحاد گوران با اتحادیه میهنی یعنی از بین رفتن هویت تاریخی اتحادیه میهنی و هضم شدن این جریان در دل گوران. امری که چندان واقع بینانه نیست و بعید است ساختار اتحادیه میهنی حاضر به زیر سلطه گوران رفتن و هضم در آن و پذیرش سیادت نوشیروان مصطفی باشد. ضمن آنکه این احتمال به معنای نادیده گرفتن خواست اکثریت مردم در دو استان مهم اربیل و دهوک است و می تواند چنین اقدامی که دستاوردهای چند ساله اقلیم را در معرض خطر قرار دهد.

دیگر احتمال هم این است که اتحادیه از دولت خارج شود و حزب دمکرات کردستان همراه با اتحادیه اسلامی و چند جریان کوچکتر دولتی تشکیل دهد.چنین احتمالی هم مخاطرات خود را دارد و بعید است حزب دمکرات به چنین رویکردی روی خوش نشان دهد.

در احتمالی دیگر در صورت استمرار اتحاد استراتژیک حزب دمکرات کردستان عراق با اتحادیه میهنی ممکن است گوران و دیگر احزاب سهمی در دولت نداشته باشند. این وضعیت هم البته پیامدهای دیگری در پی خواهد داشت. وجود اپوزسیونی قدرتمند تر از قبل ممکن است دولت را هر روز با چالشی تازه رودرو کند.

احتمال دیگر هم این است که هیچ ائتلافی برای دوره ای کوتاه مدت یا بلند مدت شکل نگیرد و حالت بی دولتی استمرار یابد.اما احتمال اخیر چندان جدّی نیست و امید است احزاب گوناگون با عقلانیت به چنین مسیری وارد نشوند.

با این حال به نظر می رسد دولت بعدی دولتی ائتلافی از همه جریان های موجود در اقلیم کردستان عراق باشد.در چنین حالتی استمرار نخست وزیری آقای نچیروان بازرانی قطعی است.این احتمال البته عقلایی ترین گزینه ممکن خواهد بود هر چند خود می تواند موجد بی ثباتی های اداری  هم باشد.

بسته به هریک از احتمالات ممکن است سیاست های داخلی و منطقه ای اقلیم با تغییراتی کم یا زیاد روبرو شود. البته با توجه به اینکه پیروز اصلی این انتخابات حزب دمکرات کردستان عراق است هژمونی این حزب در کردستان عراق تثبیت شده ونقش اصلی را در آینده دولت بعدی اقلیم کردستان عراق ایفا می کند. ضمن آنکه قدرت چانه زنی اقای مسعود بارزانی در روابط با بغداد هم افزایش می یابد.

اما باز باید توجه کرد که انتخابات اخیر پیروز مطلق نداشت و هیچ یک از جریان های سیاسی موجود در فضای سیاسی کردستان عراق نتوانست اکثریت نصف به علاوه یک آرا را از آن خود کند تا بتواند به تنهایی دولت اقلیم کردستان را به دست گیرد. لذا ودرصورت ثبات شرایط در منطقه، درسیاست های داخلی و خارجی اقلیم تغییر چندان محسوسی روی نخواهد داد. اما به دلیل افزایش آرای گوران و نیز افزایش بسیار کم رای اتحاد اسلامی و جماعت اسلامی احتمالا فضای چالشی میان احزاب مستقر در اقلیم تشدید می شود. این چالش احتمالا در منطقه سلیمانیه بیشتر نمود می یابد. مگر آنکه گوران و اتحادیه میهنی راه ائتلاف را در پیش گیرند .

 این انتخابات چه تاثیری بر روابط اقلیم کردستان با دولت مرکزی خواهد گذاشت؟

روابط اقلیم کردستان عراق با با دولت مالکی در سال های گذشته  با فراز و فرود هایی روبرو بوده است و در ماه های گذشته و با سفر نخست وزیر و رئیس دولت اقلیم کردستان عراق به بغداد و نیز سفر مالکی به اربیل تاحدی از تنش های موجود کاسته شد. اما پیچیدگی های روابط موجود به دلیل لاینحل ماندن مسئله مناطق مورد مناقشه، وضعیت نیروهای پیشمرگ، صدور نفت از اقلیم کردستان و ابهامات در باره بودجه اقلیم بر مبنای 17 درصد از بودجه عراق و مسائلی از این دست همچنان ممکن است مخاطره آمیز باشد. هر چند تعمیق این شکاف های میان دولت مالکی با دولت اقلیم کردستان عراق می تواند در نهایت منجر به تقویت جریان العراقیه شود که در تحلیل نهایی با هر دو جریان کُرد و شیعی عراقی مرزبندی های مشخصی دارد. درکوتاه مدت نباید انتظار تغییر خاصی در روابط میان دولت اقلیم کردستان عراق و دولت مرکزی را داشت چرا که در فضای سیاسی عراق و منطقه تغییر خاصی روی نداده تا اینکه بر روابط اقلیم و بغداد تأثیری بر جای گذارد. نزدیکی هر دو جریان کرد و ائتلاف قانون به رهبری مالکی به آمریکا نیز بر این وضعیت بی تأثیر نیست. همانگونه که پیش از این گفتن این انتخابات قدرت اثر گذاری آقای بارزانی بر معادلات سیاسی در عراق را افزایش می دهد.

آیا  اقدام تروریستی روز گذشته در اربیل ممکن است تأثیری بر شرایط جدید داشته باشد؟

اقدام تروریستی روز گذشته نخستین اقدام از این نوع در شش سال گذشته در اقلیم کردستان عراق بود. گفته می شود جریان های وابسته به القاعده مسئول چنین اقدامی بوده اند. این اقدام هشداری است به همه گروهای کُرد عراقی که گسترش سلفی گری تکفیری در منطقه به نفع هیچ یک از جریان های سیاسی و مردم منطقه نیست. هر نوع بی ثباتی در هر منطقه ای از خاورمیانه فرصت را برای تکفیری های مسلح مهیا می کند تا مقاصد خود را پی گیرند. این تنها مختص به عراق یا سوریه یا اقلیم کردستان عراق و افغانستان نیست. از این نظر هر نوع بی ثباتی در اقلیم کردستان عراق  و احتمال کشیده شدن رقابت های سیاسی به تنش های سنگین موجب فعال شدن تکفیرهای می شود. ضمن آنکه تنش با بغداد هم موجب کشیده شدن پای تروریست ها به اقلیم کردستان عراق می شود.

از دیگر سو تحولات سوریه نشان داد که اوضاع جاری سوریه موجب شده تا بعد از افغانستان و عراق اینک مکان امن دیگری برای تروریست های سلفی شکل گیرد. یعنی بخش های از سوریه که شاهد ناامنی است به پایگاهی برای تکفیری ها مبدل شده است. اقلیم کردستان عراق به ویژه شهر اربیل در این سال ها ضریب امنیتی بسیار بالایی داشت و یکی از دوره های آرام خود را می گذراند و به نظر نمی رسد اقدام اخیر بتواند امنیت این شهر را با مشکل  و مسئله مواجه کند.

با توجه به این انتخابات و تغییر دولت در ایران ، آینده روابط ایران و اقلیم کردستان را چگونه ارزیابی می کنید؟

تغییر دولت در ایران و شروع به کار دولت اقای روحانی فرصت تازه ای است که باید از آن برای تقویت روابط تاریخی و فرهنگی میان ایران و کردستان عراق استفاده کرد .در دولت پیش در خصوص مسائل کردستان عراق متاسفانه برنامه ویژه و خاصی در دستور کار قرار نداشت. زمینه های راهبردی، تاریخی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی زیادی برای  گسترش روابط ایران و اقلیم کردستان عراق وجود دارد. البته همه اشکالات را نباید متوجه طرف ایرانی دانست. برخی رویکردها هم در اقلیم کردستان عراق بر این وضعیت تأثیر خاص خود را برجای گذارده است. با برگزاری انتخابات پارلمانی اقلیم کردستان عراق و شکل گیری دولت جدید در اقلیم باید طرفین برای بازبینی سیاست های گذشته و اصلاح موانع پیش رو اقدام کنند.

شناسایی موانع پیش روی روابط و بر طرف کردن این موانع یکی از ضرورت های با اهمیت در این حوزه است. به نظر می رسد گسترش رفت و آمد مقامات مسئول دو طرف، ایفای نقش جدی دولت ایران برای گسترش روابط طرفین و تلاش دولت برای کاهش دخالت نهادهای غیر مسئول در این خصوص می تواند از سوی دولت و دستگاه های ذیربط زمینه گسترش بیشتر روابط  را مهیا سازد. انعقاد تفاهم نامه ها و قراردادهای اقتصادی و حمایت  دولت از فعالیت های بخش خصوصی هم می تواند در گسترش روابط مؤثر باشد. شناسایی کارشناسانه زمینه ها و فرصت های فراوانی که هم برای طرفین دارای اهمیت است و هم  سودبخش، می تواند در تعمیق مناسبات موجود کارکرد داشته باشد. از بعد راهبردی هم گسترش روابط طرفین می تواند در ثبات و امنیت منطقه اثر قابل توجهی داشته باشد. توجه به زمینه های فرهنگی، اجتماعی و تاریخی می تواند بر گسترش پیش از پیش روابط مؤثر باشد.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 16

انتشار اولیه: جمعه 12 مهر 1392/ باز انتشار: دوشنبه 15 مهر 1392