روایت البرادعی از دیدار با هاشمی و روحانی در 2003 و روند مذاکرات

به گزارش خبرآنلاین، کتاب «عصر فریب» با عنوان فرعی «دیپلماسی اتمی در دوران خیانت» خاطرات محمد البرادعی است که به تازگی از سوی انتشارات ایران منتشر و با استقبال خوب مخاطبان همراه شده است. این کتاب در برگیرنده خاطرات سه دوره ریاست البرادعی بر آژانس است و بیش از هرچیز نمایش تلاش های وی در راه خلع سلاح هسته ای و همزمان بهره برداری صلح آمیز همه کشورهای عضو آژانس از انرژی هسته ای. البرادعی به طور خاص در 4 فصل از 13 فصل کتاب به موضوع ایران پرداخته است. با توجه به برخی منازعات داخلی بر روند مذاکرات در زمان تصدی گری حسن روحانی، خبرآنلاین بخش هایی از این کتاب را امروز و روزهای آتی منتشر و در اختیار کاربران گرامی خود قرار می دهد.

در بخش هایی از فصل «ایران، 2003-2005، معمای تقیه» می خوانیم:

«در دیدار با هریک از رهبران ارشدِ ایران، از جمله رئیس جمهور خاتمی؛ آقازاده؛ مهدی کروبی، سخنگوی مجلس و علی اکبر رفسنجانی، رئیس جمهور سابق ایران و رئیس کنونیِ مجمعِ تشخیصِ مصلحتِ نظام، پیوسته اصرار داشتند که هدف از برنامه هسته ای ایران منحصراً صلح آمیز است. آنها با شیوایی و اعتقاد راسخ صحبت می کردند، با آن پیراهن های سفید تشریفاتی معصومانه و رداهای بلند خوش دوخت که به سخنرانیِ آنها فضای روحانی و معنوی تقوا و خداترسی خاصی بخشیده بود. هر کدام درباره جزئیات برنامه غنی سازی کاملاً مطلع و آگاه بودند و کوتاه و مختصر سخن می گفتند.
رفسنجانی را که در کاخِ خودش ملاقات کردم و به نظر می رسید داناترین سیاستمدار گروه باشد، با شور و غیرت صحبت می کرد: «بسیاری از مردمانمان را دیده ام که در طول جنگ ایران ـ عراق با اسلحه های شیمیایی کشته شده بودند. من نمی توانم حامی ایده گفت وگوی تمدن ها باشم و همزمان از توسعه تسلیحات اتمی حمایت کنم.»
*

16 اکتبر به تهران بازگشتم تا این بار با حسن روحانی، دبیرکلِ شورای امنیت ملی ایران، دیدار کنم. برخورد، مؤثر بود. بعد از کمی بذله گویی و شوخی، مجموعه ای از موضوعات حقیقی، از جمله آزمایش سانتریفیوژ، جداسازی ایزوتوپ لیزری، تبدیل اورانیوم، پروژه راکتور آب سنگین و نتایج نمونه برداری آژانس بین المللی انرژی اتمی را بدون ابهام مطرح کردم.
روحانی با آمادگی کامل به جلسه آمده بود. گفت ایران آماده است فصل جدیدی از روابط را با آژانس آغاز کند و ادامه داد، رهبر ایران با آشکارسازی کامل فعالیت های هسته ای گذشته و حال ایران برای آژانس در هفته آتی موافقت کرده است. ایران همچنین آماده بود پروتکل الحاقی را منعقد کند و به منظور فعالیت مطابق با شرایطِ پروتکل که به آژانس اجازه بازرسی وسیع می داد، ورودش را معلق نگه دارد.

پشتِ صحنه، روحانی، از طرف ایران در حال مذاکره با وزیران امور خارجه فرانسه، آلمان و انگلستان بود. 21 اکتبر، چهار دولت بیانیه ای صادر کردند که آن را بیانیه تهران نامیدند، این بیانیه ضمانت ها و تعهدات اولیه ای را تصدیق می کرد که روحانی چند روز پیش با توجه به هدفِ ایران برای همکاری با آژانس بین المللی انرژی اتمی و اجرای پروتکل الحاقی، برای من روشن ساخته بود. علاوه بر این، بیانیه، موافقتِ ایران برای تعلیق فعالیت های غنی سازی و پردازش مجدد را طی مذاکرات با سه کشور اروپایی به عنوان اقدامی جهت ایجادِ اعتماد اعلام کرد. در مقابل، سه کشور اروپایی موافقت کردند حق هسته ای ایران را به رسمیت بشناسند و راه های مشخصی را برای ایران طرح ریزی کنند تا بتواند «ضمانت های واقعی» درباره ماهیت صلح آمیز برنامه اتمی خود فراهم کند. وقتی این ضمانت ها فراهم شدند، سه کشور اروپایی دسترسیِ ایران به فناوری های مدرن، از جمله فناوری هسته ای را تأمین خواهند کرد.

دو روز بعد، آژانس بین المللی انرژی اتمی از آقازاده نامه ای دریافت کرد که در آن اظهار کرده بود ایران «در حال آغاز مرحله جدیدِ اعتمادسازی و همکاری است.» نامه بر بسیاری از فعالیت هایی که ایران قبلاً تکذیب کرده بود، صحه می گذاشت و تصویر ما را از برنامه اتمی ایران با استفاده از اطلاعاتِ مهم جدید تقویت می کرد. مشخص شد ایران با مواد هسته ای موجود در کالای الکتریک و با استفاده از گاز UF6 که از یکی از سیلندرها در آزمایشگاه جابر ابن حیان کم شده بود، سانتریفیوژها را آزمایش کرده بود. در دهه 90 آزمایش هایی را با غنی سازی لیزری انجام داده بود. آزمایش های پردازش مجدد را در مرکز تحقیقات اتمی تهران انجام داده بود و مقدار کوچکی از پلوتونیوم را جدا کرده بود. مواد هسته ای اضافی که قبلاً گزارش نشده بودند، در آزمایش های گسترده تبدیل اورانیوم استفاده شده بودند. هیچ یک از این فعالیت ها به طور مستقیم به برنامه تسلیحات اتمی ربط نداشتند اما روی هم رفته، برنامه چرخه سوخت اتمی نسبتاً جامعی را تشکیل می دادند که بیشتر آن مخفیانه انجام شده بود.

دهم نوامبر 2003 گزارش خود را به شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی ارائه کردم. دقیق و کامل بود؛ اما هنوز چیزهای زیادی برای طرح کردن وجود داشت. شکست های متعدد ایران را در یک دوره زمانی طولانی جهت معرفی و اعلام تأسیسات و مواد هسته ای به آژانس بین المللی انرژی اتمی خلاصه کردم. رفتار ایران را طی بازرسی های اخیر به عنوان «سیاستِ مخفی کاری» و تأمینِ همکاری «محدود» و «انفعالی» توصیف کردم. از سوی دیگر، به وعده های ایران جهت تغییر رویه به «همکاری کامل» با آژانس، حرکت دیرهنگام به سوی شفافیت، تمایل برای تعلیق عملیات غنی سازی و پردازش مجدد و تصمیم برای امضا و اجرای پروتکل الحاقی اعتبار بخشیدم.

هیچ یک از این موارد جدال آمیز نبود. اما در پایانِ گزارش، به قضاوتِ آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره ایران از لحاظ تکثیر تسلیحات اتمی اشاره کردم: نوشتم «تا به امروز مدرکی وجود ندارد که نشان دهد فعالیت ها و مواد اتمی که قبلاً اعلام نشده بودند، به برنامه تسلیحات اتمی ربطی داشته باشد. اگرچه، با توجه به الگوی پنهان کاری گذشته ایران، زمان می برد تا آژانس بتواند به این نتیجه برسد که برنامه هسته ای ایران منحصراً برای اهداف صلح آمیز است.»
بیانیه، واقعی، بی غرض و بی پرده بود. اما واکنش شدیدی را به همراه داشت. جان بولتن ، معاون وزیر خارجه امریکا برای کنترل تسلیحات و امنیت بین الملل، عصبانی بود که چرا آژانس بین المللی انرژی اتمی علیه ایران موضع گیری تندتری نداشته است. در محافل پشت پرده دیپلماتیک، بر سر معنای قانونی اصطلاح «مدرک» آن طور که در گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی استفاده شده بود، مشاجره بیهوده ای پدید آمد. بولتن، آن را بشدت تکذیب کرد.
*
فاصله زمانی از اواخر سالِ 2003 تا پاییز 2005 در درگیری بین ایران و جامعه بین الملل بر سر برنامه اتمی ایران مرحله گسسته ای را نشان داد...
از دیدگاه آژانس، طی این سال ها، نشست های آژانس بین المللی انرژی اتمی، یا جلسه های شورای حکام آژانس، به میدان نبردی تبدیل شده بود که در آن مواضع مخالف بر سر ایران با یکدیگر می جنگیدند. نخستین نمونه از این مسئله پیش از جلسه شورا در مارس 2004 اتفاق افتاد که با بعضی نگرانی ها درباره پاسخ هایی که از ایران دریافت کرده بودیم، به مسئله رسیدگی می کردیم. یک موضوع، شامل فناوری سانتریفیوژ ایران می شد. سانتریفیوژهایی که با موفقیت توسط ایران فراهم شده بود با یکی از طرح های فراهم شده توسط پاکستان، یعنی پی ـ یک مطابقت داشت. به هر حال، آژانس بین المللی انرژی اتمی اکنون از طریق بازرسی ها و تحقیق های انجام شده خارج از ایران، دلایلی یافته بود تا نسبت به اینکه ایران همچنین ممکن است یک مدل پیشرفته تر، پی ـ دو را دنبال کرده باشد، مشکوک و بدگمان شود. به نظر می رسید، هر دو طرح که از روی مدل های ابتدایی اروپایی برداشته شده اند، توسط دانشمند اتمی پاکستان، ای. کیو. خان در دورانِ فعالیت او در یورنکو، یکی از تأسیسات غنی سازی در هلند، کپی برداری شده باشند.

تا اینجا، به بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی هیچ نشانه ای از کار با ماشین های پی ـ2 ارائه نشده بود. اما می دانستیم که ایران تلاش کرده است تا در حد امکان در بسیاری از جنبه های چرخه سوخت اتمی، تحقیق و توسعه یا آر اند دی را انجام دهد. مدل پی ـ2 با ظرفیت غنی سازیِ بالاتر، از پی ـ1، پیشرفته تر بود. در صورتِ ارائه فرصت به ایران، غیرمحتمل به نظر می رسید که کار با محصولات پی ـ2 را رد کند.
بازرسان آژانس بر این نکته تأکید داشتند. در ژانویه 2004، ایران تأیید کرد که سال 1994 برای مدل سانتریفیوژ پی ـ2 طرح هایی را دریافت کرده اند. مهندسان یک شرکت خصوصی در تهران، طبق قرارداد با سازمان انرژی اتمی ایران، آزمایش های محدودی را روی یکی از طرح های اصلاح شده پی ـ2 انجام داده بودند. ایران در اعلامِ این موضوع در اظهارنامه اکتبر 2003 به آژانس غفلت کرده بود.
از اکتبر 2003، به دلیل اجرای مشروط پروتکل الحاقی توسط ایران، ما می توانستیم بدون مشاجره بر سر اینکه آیا مواد اتمی استفاده شده است یا نه از برنامه های غنی سازی یا تأسیسات دیگر دیدن کنیم. احساس کردیم حداقل به دریافت و برداشت کامل تری از فعالیت های اتمیِ ایران دست یافته ایم.

اما خود ایران از اقداماتی که همکاری آن را گاه به گاه و پراکنده نشان دهد، نفعی نمی برد. آژانس بازرسی از نیروگاه غنی سازی سوخت آزمایشی در نطنز و دیدار از مکان های مرتبط با فعالیت سانتریفیوژ پی ـ2 را در اواسط مارس برنامه ریزی کرده بود. 5 مارس، ناگهان مقامات ایرانی بازرسی های آژانس بین المللی انرژی اتمی را به دلیل فرارسیدن تعطیلاتِ سال نو ایرانی به تعویق انداختند. البته، این کار، بی معنی بود: زمان سالِ جدید چیزی نبود که غیر قابل پیش بینی باشد، اما تهران برای آشکار کردن دلیل اصلیِ تأخیر تمایلی نشان نداد. یک بار دیگر، ایران این احساس را به ما منتقل کرد که گویی چیزی برای مخفی کردن دارد.
با وجود این شرایط، حسن روحانی دو بار به دیدن من آمد تا درخواست کند که آژانس، برنامه اتمی ایران را از دستور کار جلسه شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی که در مارس برگزار می شد، خارج کند. ایران امیدوار بود که این موضوع به عنوان نشانه ای در نظر گرفته شود که سطح نگرانیِ ما کاهش یافته است. اروپایی ها از درخواست ایران حمایت کردند. نماینده فرانسه پرسید که چرا می خواهم یک گزارش جدید درباره ایران منتشر کنم. هر چند، امریکایی ها که تأکید داشتند پرونده ایران باید به شورای امنیت ارجاع داده شود، برای باقی ماندنِ دستور کار به همین منوال مقاومت نشان دادند.

به همه نماینده ها یک چیز گفتم: دستور کار شورا به عنوان ابزاری برای مذاکرات سیاسی به کار گرفته نخواهد شد. محتویات، قضاوت های فنی را بازتاب می داد. به ایرانی ها و اروپایی ها گفتم که «خوشحال خواهم شد فردا پرونده ایران از دستور کار خارج شود، اما در صورتی که موضوعات برجسته در ایران حل شده باشد. تا وقتی سئوال های بی پاسخ داشته باشیم، برنامه اتمی ایران در دستور کار شورا باقی خواهد ماند.»