شاید پ ک ک را علیه ایران تحریک کنند

دیپلماسی ایرانی : به دنبال توافق  دولت ترکیه و گروه کارگران کردستان (پ ک ک) خروج چریک های این گروه از ترکیه از چهارشنبه گذشته آغاز شده است.  از مدت ها پیش اخباری در مورد مذاکرات دولت ترکیه با رهبر پ ک ک منتشر شده بود. اعلام توافق دولت ترکیه با اوجالان و خروج نیروهای تحت فرمان او از ترکیه نشانگر تحولات جدی در مسائل قومی در منطقه است. در مورد آثار و عواقب این تحول و امکان تاثیر گذاری آن بر مسائل قومی منطقه با احسان هوشمند، پژوهشگر حوزه اقوام گفتگو کرده ایم که در زیر می خوانید: 

در ابتدا نگاهی به تاریخچه پ ک ک داشته باشیم. سابقه حزب کارگران کردستان چیست؟

پ ک ک یکی از احزاب کُرد فعال در جنوب و جنوب شرقی ترکیه است. این حزب حدود سه دهه گذشته با جنگ مسلحانه در برابر ارتش و دولت ترکیه در پی دستیابی به استقلال حوزه کردنشین بود. امّا به تدریج این شعار را به کناری نهاد. درگیری های مسلحانه میان ارتش ترکیه و این حزب گذشته از آن که تاکنون دهها هزار نفر قربانی و صدها هزار مجروح  بر جای گذارده، خسارات سنگین اقتصادی وتوسعه ای نیز در پی داشته است. در این سال ها وضعیت کردهای ترکیه یکی از مهمترین موانع جذب ترکیه در اتحادیه اروپا بوده است. این شرایط، هم خسارات سنگینی بر اقتصاد و منابع انسانی و همبستگی اجتماعی در ترکیه وارد کرده و هم جنگ چند ده ساله ی فرسایشی، خسارات سنگینی را متوجه مردم کُرد ترکیه و اعضای پ ک ک  کرده است. پ ک ک توسط امریکا و نیز اتحادیه اروپا به عنوان یکی از احزاب ترویست معرفی شده است. استمرار این وضعیت هم برای دولت ترکیه و هم برای پ ک ک نمی تواند خوشایند باشد.

رویکرد حزب عدالت و توسعه به این مشکل چه بوده است؟

حزب آک پارتی به رهبری طیب اردوغان و در قالب دولت ترکیه در سال های گذشته فعالیت های زیادی در مناطق کردنشین ترکیه داشته است. گسترش فعالیت اقتصادی برای کاهش شکاف توسعه ای شرق و غرب ترکیه از جمله این رویکرد تازه است. در کنار توجه به توسعه مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه برخی رویکردهای سیاسی در ترکیه و اصلاحات سیاسی نیز موجب شده تا بر نفوذ این حزب در مناطق کردنشین ترکیه افزوده شود. جذب بخشی از نخبگان کُرد در حزب عدالت توسعه یا آک پارتی و نیز تقویت جریان های دینی به عنوان رقیب پ ک ک در منطقه هم از تازگی این شرایط نوین است. این در حالی است که از سال ها پیش  بخش هایی از جامعه روستایی و عشیره ای کُرد ترکیه توسط دولت علیه پ ک ک مسلح شده بودند. برخی شمار این نیروها را بالغ بر هفتاد هزار تن می دانند. به نظر می رسد نخبگان دانشگاهی و تحصیل کردگان کُرد بیش از پ ک ک، آک پارتی را برای فعالیت سیاسی برگزیده و در زیر چتر این حزب فعال شده باشند. نتایج انتخابات پیشین ترکیه نیز نشانی از این تحول دارد. هر چند در این انتخابات احزاب کُردی فعال در ترکیه همچون حزب صلح و دمکراسی به رهبری دیمرتاش توانستند بیش از سی کرسی را از پارلمان ترکیه به دست آورند، اما پیروز واقعی این انتخابات آک پارتی بود که توانست آرای قابل توجهی از کردهای ساکن در استانبول وآنکارا و ازمیر و نیز مناطق شرقی و جنوب شرقی ترکیه را از آن خود کند. در پیش رو بودن چند انتخابات دیگر در ترکیه و از جمله تغییر قانون اساسی ترکیه هم مزید بر این عوامل است تا پ ک ک و آک پارتی رویکرد تازه ای انتخاب کنند. مهمترین نتایج ارزیابی این رویکرد تازه اعلام خروج نیروهای پ ک ک از ترکیه است. هرچند ادامه این مسیر و چگونگی استمرار آن با ابهامات و چالش های بیشماری روبرو است و به آسانی نمی توان امیدوار بود و به سادگی بیان کرد که جنگ در ترکیه میان پ ک ک و دولت به تاریخ سپرده شده است.

 چه شرایطی باعث شده که بعد از نزدیک به ۳۰ سال این تصمیم گرفته شود؟

 برخی از تحلیل گران با اتخاذ رویکرد تحلیلی- روان شناختی بر آنند تا بر نقش دستگاه های امنیتی ترکیه و به خصوص تلاش آنان برای امتیازگیری از رهبر زندانی پ ک ک یعنی عبداله اوجالان در این فرآیند تأکید کنند. این دسته از تحلیل گران مدعی اند که اوجالان رهبر بلامنازع پ ک ک است و از دیگر سو این رهبر زندانی یک بار بعد از دستگیری در سال 1999 نشان داد که برای حفظ جان و جایگاه و موقعیتش حاضر به هر نوع امتیازدهی است. وقتی اوجالان در دادگاه از آتاترک به نیکی یاد کرد و از خانواده های قربانیان ارتش ترکیه پوزش خواهی کرد، این تصور به وجود آمد که اوجالانِ زندانی آماده دادن هر امتیازی است. از نظر این دسته از تحلیل ها در سال گذشته دستگاه های امنیتی ترکیه با دو رویکرد متفاوت با اوجالان برخورد کردند.

می دانیم اوجالان در دوره زندان چند ساله از طریق دیدارهای منظم وکلا پیام های خویش را برای حزب ارسال می کرد. دستگاه امنیتی ترکیه در سال گذشته از سویی کل تماس های وی را با بیرون از زندان قطع و دسترسی وی به وکیل یا ملاقات هایش با اعضای خانواده را ممنوع کرد. از سوی دیگر بعد از ماه ها اعمال فشار ، زندان انفرادی و قطع ارتباط با وکلا(که همه 36 وکیل او در سال 2009 بازداشت شدند)، نمایندگان سازمان اطلاعاتی ترکیه و در نهایت رییس سازمان میت با وی به چانه زنی پرداختند. از نظر این تحلیل گران شرایط سخت زندان انفرادی و فشار وارده بر رهبر زندانی پ ک ک او را مجبور به پذیرش پیشنهادهای سازمان میت کرد. موقعیت دشواری که برای دولت ترکیه دستاوردهای نقدی بی شماری داشته، اما برای پ ک ک و کردها دستاورد روشنی حتی به صورت نسیه نیز در برنداشته است. یعنی علیرغم اعلام آتش بس توسط پ ک ک و اوجالان و سپس اعلام عقب نشینی از ترکیه هنوز هیچ دولتمردی در ترکیه به روشنی و با شفافیت از امتیازاتی که در برابر این اقدامات یعنی آتش بس و عقب نشنین قرار است به پ ک ک یا رهبر زندانی پ ک ک یا مردم کُرد ترکیه داده شود سخنی بر زبان نرانده اند.

بر این تحلیل روان شناختی نقدی اساسی وارد است. تقلیل پدیده سیاسی تنها به ویژگی روان شناختی اوجالان و عدم مقاومت جدی وی دچار بلای تقلیل گرایی است و نمی توان پدیده مهمی چون آتش بس و خروج نیروهای پ ک ک از ترکیه را تنها ناشی از روان شناسی اوجالان و فشارهای وارد شده بر او و در نهایت گفتگوی میان رهبر زندانی پ ک ک با رییس سازمان میت و معامله آنها نسبت داد. شاید این مهم می توانست در مدتها پیش از این هم صورت گیرد.

اینک بیش از ده هزار نفر از کُردهای معترض در زندان های ترکیه محبوس هستند. دهها هزار نفر از نیروهای نظامی ارتش در منطقه مستقرند. دهها هزار نفر از کردهای محلی که وابسته به ارتش هستند با ساز و برگ نظامی در مقابل پ ک ک قرار گرفته اند. در سال های گذشته هزاران تن در درگیری ها تلف شده اند. عقل سیاسی حکم می کند برای این معما و کلاف سر در گم باید راه حلی یافته شود. در یکی دوسال گذشته افزون بر شرایط معمول وضعیت پیچیده حوزه کُردی در ترکیه، تحولات سوریه هم به عنوان عاملی برای تثبیت موقعیت آک پارتی اهمیت پیدا کرده است.

دولت ترکیه با تمام قوا در تلاش است تا بشار اسد در سوریه سرنگون شود. بخش زیادی از تدارکات نیروهای مخالف اسد را ترکیه تأمین یا منتقل می کند. اما در میدان سوریه افزون بر وجود دو گروه اصلی رقیب یعنی دولت سوریه و مخالفان و ارتش آزاد، کردهای سوریه هم در قالب چند حزب و تشکل توانسته اند در کنار مرزهای جنوبی ترکیه کنترل بخش مهمی از حوزه و محل استقرار کردها را در دست گیرند. مهمترین جریان کُردی این منطقه از سوریه که کنترل بخش های کُردی را به دست گرفته، حزب اتحاد دمکراتیک یا شاخه سوری پ ک ک به رهبری صالح مسلم است. این حزب تاکنون در برابر ارتش آزاد سوریه مقاومت کرده و حاضر به اتحاد با آن حزب نشده است.

تقویت اقتدار شاخه سوری پ ک ک کاملاً مغایر سیاست های دولت ترکیه است. ورود این عامل به صحنه تحولات سوریه برای دولت ترکیه بسیار گران تمام شده است. اینک در اطراف مرزهای ترکیه، پ ک ک در حال گسترش اقتداری روز افزون است.همچنین عدم دستیابی ترکیه به پیروزی قاطع و روشنی در سوریه موجب شده تا انتقادات زیادی متوجه راهبردها و  سیاست های دولت، وزارت خارجه و وزیر معروف خارجه ترکیه یعنی داوود اوغلو مطرح شود. در برابر این وضعیت و نامشخص بودن وضعیت سوریه از سویی و برخی گرفتاری های روزمره ترکیه بدلیل استمرار جنگ در سوریه از طرف دیگر،دولت ترکیه نیاز داشت تا با طرح مذاکره با اوجالان بتواند برای موقعیت حزب عدالت و توسعه فضای تبلیغی تازه ای مهیا سازد.

لذا یک عامل راهبردی داخلی یعنی جنگ فرسایشی با پ ک ک  و هزینه های سنگین انسانی و اقتصادی و اجتماعی ناشی از آن در کنار چند عامل خارجی از جمله وضعیت کردهای سوریه و حتی شمال عراق در کنار مرزهای ترکیه و همچنین فشارهای بین المللی ناشی از حل نشدن مسائل مربوط به کردها در داخل دولتمردان ترکیه  و نیز دخالت ترکیه در مسائل سوریه و نارضایتی های عمومی ناشی از آن، دولتمردان آن کشور را متوجه یافتن راه حلی برای مسئله کرده است. احمد داود اوغلو وزیر خارجه ترکیه و نظریه پرداز سیاست خارجی آک پارتی و دولت امروز ترکیه در کتاب «عمق راهبردی» می گوید که دولت های خارجی و فرا منطقه ای دخیل در مسئله کرد، به جای حل مسئله کردها در پی استمرار موازنه ای وضعیت هستند تا این میدان پیروزی نداشته باشد و از این طریق امتیاز مداخله را برای خودشان محفوظ دارند. به نظر می رسد امروز ترکیه در پی یافتن راه حلی است که در آن با کمترین امتیاز دهی به پ ک ک و بیشترین دستاورد برای سیاست های ملی و منطقه ای بتواند افکار عمومی را راضی نگاه دارد. در این مسیر حتی ممکن است ترکیه ریسک پر هزینه ای چون تحریک پ ک ک به کشاندن جنگ با دیگر کشورهای خاورمیانه را نیز بیازماید.

بر این مبنا دولت اسلام گرای حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان تصمیم دشوار گفتگو با اوجالان را پذیرفت و به این ترتیب راه برای اعلام آتش بس توسط پ ک ک و سپس اعلام خروج نیروهای این حزب در دوره ای شش ماهه از خاک ترکیه همواره شد. هرچند در ازای این تصمیم سخت تاکنون دولت ترکیه امتیاز روشن و دقیقی برای پ ک ک قائل نشده است و هنوز این حزب با عبارات سابق یعنی تروریست ها مورد خطاب قرار می گیرد و تکلیف هزاران زندانی کرد محبوس در زندان های ترکیه مشخص نیست.

وضعیت کردهای ترکیه چه تفاوت هایی با کردهای دیگر کشورهای منطقه دارد؟

 وضعیت کردهای ترکیه  نسبت به سایر کشورهایی که کُردها در آنجا مستقرند، از پیچیدگی خاص خود برخوردار است. جمعیت زیاد و قابل توجه کردهای ترکیه، وجود تنها یک حزب مسلح و سازمان یافته به نام  پ ک ک  و رهبری کاریزماتیک عبدالله اوجالان در این حزب و  شکاف اجتماعی و هویتی میان بخشی قابل توجه از کردها با ترکها، موقعیت کردهای ترکیه را نسبت به دیگر کشورها متمایز کرده است. از دیگر سو، وجود احزاب ملی گرای سر سخت در ترکیه، که اتفاقا برخی از تندروهای آن احزاب کرد هستند،که مخالف هر نوع امتیازدهی به پ ک ک و حتی به رسمیت شناخته شدن موجودیت فرهنگی کردهای ترکیه است، این معادله را پیچیده تر کرده است. ضمن آنکه شکل گیری ساختار یک نیروی مسلح و ارتشی ویژه و با نفوذ در ارکان سیاست در منطقه کردنشین ترکیه با هدف حفظ امنیت این منطقه موجب پیچیده تر شدن وضعیت شده است. نگرانی روشنفکران کُرد ترکیه از صادق نبودن دولت در گفتگوها و نیز بالا رفتن مطالبات و خواسته های گروه های کُرد درگیر در مسئله موجب شده تا به سادگی نتوان در باره آینده پیش بینی کرد و سخن از پایداری در آتش بس و خروج کامل نیروهای پ ک ک از داخل ترکیه کرد.

حزب پ ک ک قبلا نیز اعلام آتش بس کرده بود. تا چه اندازه می توان امیدوار بود که این توافق اخیر پایدار بماند؟

در سال های 1993و 1995 و 1998 اوجالان اعلام آتش بس کرد. در سال 1999 و به دنبال دستگیری او، نیروهای پ ک ک از ترکیه خارج شدند که البته گفته می شود در هنگام خروج از کشور و عقب نشینی به سوی شمال عراق  ده ها تن از نیروهای شان توسط ارتش ترکیه کشته شدند. اما این رویکرد  و اعلام آتش بس دوام چندانی نداشت و نهایتاً با شکست روبه رو شد.

برای اینکه حداقلی از شرایط برای استمرار وضعیت آتش بس ایجاد شود اقدامات دولت ترکیه بسیار حایز اهمیت است. آیا دولت ترکیه حاضر به آزادی کامل و یا آزادی مشروط عبدالله اوجالان و یا تغییر شرایط حبس او تبدیل آن به حبس خانگی است؟ آیا دولت ترکیه حاضر به آزادی هزاران نفر از کُردهای زندانی است؟ آیا افرادی که برای سخنرانی چند ثانیه ای به زبان کردی زندانی شده اند، آزاد می شوند؟ آیا اختیارات و اقتدار ارتش و نیروهای ویژه ارتش ترکیه در مناطق کردنشین مهار می شود؟ آیا در قانون اساسی جدید ترکیه آن دسته از موادی که نافی حقوق شهروندان کرد ترکیه ای است، لغو و مواد دیگری که ضامن حقوق مردم و شهروندان کرد ترکیه ای باشد، جایگزین می شود؟ آیا برای کاهش شکاف اجتماعی میان مردم عادی ترک و کرد ترکیه تلاش های جدی و همه جانبه ای صورت می گیرد؟ آیا برای پیگیری سرنوشت صدها مفقود ناشی از جنگ و درگیری های سی ساله تلاشی صورت خواهد گرفت؟ آیا برای آینده سیاسی پ ک ک و یا احزاب وابسته و اقماری آن و امکان فعالیت قانونی آنها در ترکیه راهکاری اندیشیده می شود؟ آیا برای اسلحه پ ک ک و خلع سلاح پ ک ک راهی یافته می شود؟ تکلیف شعب پ ک ک از جمله پژاک و دیگر شعبه ای سوری یا عراقی پ ک ک در نهایت چگونه رقم خواهد خورد؟

از سوی دیگر برخی گمانه زنی ها تأکید دارند که ممکن است  پ ک ک در بازی دیگری متوجه درگیری مسلحانه در دیگر نقاط و از جمله ایران شود. اگر این گمانه زنی ها به واقعیت مبدل شود و پ ک ک یا شعب کوچکتر این حزب همچون پژاک در جبهه دیگری به جنگ و درگیری متوسل شود باید شاهد تحولات تازه ای در منطقه باشیم. امری که در سال های پیش و با ایجاد شعبه های تازه پ ک ک به دنبال جلب توجه غرب  برآمد اما در بلند مدت دستاورد روشنی برای پ ک ک در پی نداشت.

 با توجه به استقلال نسبی کُردهای عراق و کنترل بخشی از مناطق کردنشین سوریه توسط کردهای آن کشور، به نظر شما خروج پ ک ک از ترکیه چه تأثیری بر وضعیت کردهای منطقه خواهد داشت؟

پ ک ک تاکنون با کمتر حزب کُردی در منطقه دارای روابط حسنه بوده است. رهبری پ ک ک دیگر احزاب کردی در عراق یا ایران و سوریه را به سختی مورد انتقاد قرار داده و فعالیت های گروهی از آنان را با تحلیل طبقاتی معرّف عشایر کرد می داندو آنها را نه حزی بلکه اتحادیه عشایری معرفی می کند، و به زبان اوجالان احزاب دیگر را نماینده خرده بورژوازی کُرد می داند. از دیگر سو، این حزب در دهه نود میلادی با دولت های رقیب ترکیه در منطقه روابط نزدیکی داشت و در تلاش بود تا از رقابت های منطقه ای برای دستیابی به فرصت های تازه بهره برداری کند.

اینک شرایط منطقه دچار دگرگونی عمده ای شده است و ممکن است با تلاش دولت های فرامنطقه ای و همراهی دولت ترکیه پ ک ک  برای ایجاد درگیری های تازه ای با دیگر کشورها و از جمله ایران وارد بازی دیگری با عواقب خطرناک و نامشخصی شود. در هفته های اخیر برخی نشریه ها و روزنامه ها و حتی شخصیت های سیاسی ترکیه ای از احتمال درگیر شدن پ ک ک با ایران سخنانی بر زبان رانده اند. در سال 2000 نیز با همین تحلیل ها بود که عثمان اوجالان (برادر عبداله اوجالان) و دیگر رهبران وقتِ پ ک ک به تأسیس شعبه های تازه پ ک ک در ایران و عراق و سوریه اقدام کرد و در پی مشروعیت سازی پ ک ک و کاهش فشارهای طرف غربی بر این حزب برآمدند. اقدامی که به جز گشودن جبهه های تازه برای پ ک ک دستاورد نظامی و یا سیاسی روشنی در پی نداشت. در شرایط امروزی چنین وضعیتی به لحاظ تحلیلی چندان منطبق با عقل سیاسی نیست. مراد کاریلان جانشین اوجالان در پ ک ک نیز تأکید کرده است که ما عقلیتی مبتنی بر دیالوگ با یک طرف و جنگ با طرف دیگر را رد می کنیم. یعنی از نظر آقای کاریلان این وضعیت پارودکسیکال منطقی نیست و پ ک ک در پی جنگ در جبهه ای دیگر نیست.ضمن آنکه منافع دولت ترکیه نیز با مسلح ماندن پ ک ک منطبق نیست. طرف ترکیه ای می داند استمرار فعالیت مسلحانه پ ک ک حتی در جبهه ای دیگر می تواند هر آن اوضاع را به گذشته باز گرداند. امّا در عالم واقع هر اتفاقی و از جمله رودرو شدن پ ک ک با دیگران و از جمله ایران و یا دولت سوریه ممکن است به واقعیت مبدل شود و نباید این احتمال را غیر محتمل دانست.

اما در کنار این احتمالات باید دید ایران و سوریه و و دولت عراق دولت منطقه ای کردستان عراق در برابر این وضعیت و شرایط تازه چه راهبردی اتخاذ می کنند.

هر نوع صلح و پایان خونریزی در حوزه کُردنشین ترکیه گذشته از دلایل انسانی و اخلاقی به دلایل گوناگون سیاسی با منافع ملی ما منطبق و همخوان است.ضمن آنکه کردها،در هرجای دنیا بخشی از مردمان حوزه تمدن و فرهنگ ایرانی هستند و ما با نگرشی فرهنگی امیدوار حل و فصل مسائل آنان در ایران یا دیگر نقاط هستیم.البته این فرایند به شرطی منافع ما را با مخاطره روبرو نمی سازدکه در ایران بتوان با اتخاذ رویکردهای دمکراتیک و تقویت جدی مشارکت مردمی و گسترش آزادی های مدنی بویژه در خصوص حوزه های سیاسی و نیز برای نخبگان قومی به وفاق عمیق تر ملی اندیشید.در حالی که وضعیت موجود در این خصوص چندان نوید بخش نیست.

در حوزه راهبرد های داخلی برای حل و فصل مسائل موجود نگاهی کارشناسانه و جامعی تدوین نشده است  و مشکلات پیچیده ای نمایان است و در حوزه سیاست خارجی در این خصوص ناکارآمدی ها وناهماهنگی های زیادی وجود دارد.راهبردهای سیاسی و بین المللی کشور مبهم است و روزمرگی آفتی است که بر حوزه سیاست ورزی دولتمردان سایه افکنده است .تا روزی که در سیاست خارجی در پی تنش زدایی در عرصه بین المللی و منطقه ای نباشیم نمی توان امیدوار بود که حتی خبرهای خوش ناشی از تحولات منطقه ای یا جهانی بتواندبرای منافع ملی ماکاکردی مثبت و پایدار داشته باشد. پیش درآمد پاسداری از منافع ملی در سطح منطقه ای و بین المللی  گسترش آزادی های سیاسی و فرهنگی در داخل کشور و رفع موانع فعالیت های سیاسی مدنی در کنار حل و فصل مشکلات اقتصادی و فرهنگی است .در این بستر است که تلاش های دیپلماتیک می تواند تأمین منافع ملی را تضمین کند.

تهیه کننده: تحریریه دیپلماسی ایرانی/ 16

انتشار اولیه: دوشنبه 23 اردیبهشت 1392/ بازانتشار: شنبه 28 اردیبهشت 1392