ایران به اهداف خود رسید؟

دیپلماسی ایرانی: اجلاس کشورهای عضو جنبش عدم تعهد در تهران در شرایط خاص منطقه ای و جهانی برگزار شد. مشکلات تحریمی ایران، مسائل خاورمیانه و موضوعات جهانی سه ضلعی هستند که معنا و مفهوم واقعی اجلاس تهران را صورت بندی می کنند. بر این اساس شاید بتوان جدای از کسب وجهه بین المللی، بازدارندگی دیپلماتیک در مقابل اسرائیل، تثبیت حقوق هسته ای و دور زدن تحریم ها را سه هدف مشخص دستگاه سیاست خارجی ایران در این اجلاس دانست. این نوشته مدعی است که جمهوری اسلامی ایران در دستیابی به دو هدف اول موفق عمل کرده است، ولی میزان توفیق در دور زدن تحریم های غرب هنوز مشخص نیست. در ادامه به تحلیل این اجلاس در قالب سه موضوع برگزاری، دستاوردها و موضوعات حاشیه ای می پردازیم.

برگزاری

برگزاری این اجلاس با این حجم از تعداد هیات های دیپلماتیک از 120 کشور جهان به خودی خود نشان گر توانایی بخش های مختلف فرودگاهی، نظامی، انتظامی و تشریفات در اجرای موفق اجلاس های بین المللی در ایران است. اگرچه جمهوری اسلامی ایران پیش از این توانایی خود را در برگزاری موفق اجلاس سران کنفرانس اسلامی در سال 1376 نشان داده بود، اما اجلاس اخیر را می توان تمرینی دوباره برای دیپلماسی ایرانی در ابعاد جهانی دانست. تنها نکته منفی به پوشش ناقص رسانه ای صدا و سیما از سخنرانی محمد مرسی و بان کی مون بر می گردد. اخلاق رسانه ای ایجاب می کرد که سخنرانی مهم این دو شخصیت نیز مانند دیگر سخنرانی های مراسم افتتاحیه بدون کم و کاست ترجمه و به اطلاع مخاطبان برسد. همان گونه که می توان به عملکرد رسانه های غربی در بازتاب ضعیف این اجلاس انتقاد کرد و آن را نوعی غرض ورزی علیه ایران دانست، باید اذعان نمود که متاسفانه سانسور بخش هایی از سخنرانی های مراسم افتتاحیه در رسانه ملی ضمن خدشه دارکردن امانت داری رسانه ای، جنبه های مهم و سازنده سخنان محمد مرسی به خصوص مواضع همگرایانه مصر با ایران در قبال مسائل جهانی را تحت الشعاع قرار داد.

دستاوردها

شاید مهم ترین و فوری ترین تهدید علیه امنیت ملی ایران احتمال حمله اسرائیل به تاسیسات هسته ای ایران باشد. تمهیدات ویژه در حاشیه اجلاس به خصوص حضور خانواده های شهدای هسته ای و نمایش خودروهای منهدم شده آنها، درجه اهمیت این موضوع را برای ایران بیش از پیش نشان داد. محکومیت هرگونه حمله و یا تهدید به حمله بر علیه تاسیسات صلح آمیز هسته ای فعال یا درحال ساخت در بیانیه تهران می تواند هزینه دیپلماتیک حمله به تاسیسات هسته ای ایران را برای تصمیم گیران اسرائیل افزایش دهد. باید دید اسرائیل بین ضروریات امنیت ملی خود و تجلیات وجهه بین المللی خود کدام یک را انتخاب خواهد کرد.  

از طرف دیگر، تاکید بر حق مسلم کشورها در استفاده صلح آمیز از انرژی هسته ای و برخورداری از چرخه سوخت هسته ای در بیانیه تهران نشان گر موضع اصولی کشورهای عضو عدم تعهد است که می کوشند از رویه سازی های بین المللی بر ضد اهداف و منافع ملی خود به ویژه تامین نیازهای روزافزون انرژی خود جلوگیری کنند. ایران از این حساسیت بین المللی استفاده کرد و نشان داد که درصدد است سیاست هسته ای خود را با اتکا به این پشتوانه دیپلماتیک ادامه دهد.

هدف مشخص دیگر، دور زدن تحریم هاست. می توان دور زدن تحریم ها و یا کاهش فشار آنها را اولویت نخست دستگاه دیپلماسی ایران دانست. ایران امیدوار بود با حضور هیات های سیاسی و اقتصادی کشورهای همسو در اجلاس تهران ضمن تضمین پیروزی تبلیغاتی و نمادین خود، راه های عملی و واقعی برای دور زدن تحریم ها از طریق ایجاد کانال های مالی و پولی جایگزین برای انجام امور ارزی خود پیدا کند. اینکه ایران در دیدارهای دوجانبه و محرمانه با برخی از کشورهای شرکت کننده تا چه حد توانسته است به این هدف فوری خود نائل آید نیازمند دسترسی به اطلاعاتی است که افشای آنها می تواند نقض غرض تلقی شود. البته نباید از نظر دور داشت که آمریکا و متحدان با در اختیار داشتن گلوگاه های اقتصادی و مالی عمده جهان به دقت تحرکات اخیر دیپلماسی مالی ایران را نظاره می کنند و باید دید که تلاش های دیپلماتیک ایران در حاشیه اجلاس عدم تعهد برای فرار از تور تحریمی آمریکا تا چه حد موفق بوده است.

نکات حاشیه ای

همان طور که پیش بینی می شد حضور محمد مرسی رئیس جمهور تازه کار مصر در اجلاس عدم تعهد در تهران، روابط ایران و مصر را وارد مرحله جدیدی کرد. مرسی در سخنرانی خود تلاش کرد مبانی سیاست خارجی جدید مصر را تشریح کند. آنچه بیش از همه خودنمایی می کرد مواضع همسوی مصر با ایران بود. تاکید او بر ضرورت برقراری عدالت در عرصه جهانی، اصلاح ساختار کهنه نهادهای بین المللی و تاکید بر حق برخورداری کشورها از انرژی صلح آمیز هسته ای از جمله مهم ترین نشانه های راهبرد نوین امنیت ملی مصر بود که زمینه ساز همگرایی بیشتر ایران و مصر در آینده خواهند شد.

یکی دیگر از نکات مهم این اجلاس نشانه های گرایش ایران به ابتکارات جدید در حل بحران سوریه است. علی رغم اینکه برخی گمان می کردند که ایران این اجلاس را به میدان دفاع همه جانبه از حکومت سوریه تبدیل خواهد کرد، اما محتوای سخنرانی رهبر انقلاب و رئیس جمهور اسلامی ایران در مراسم افتتاحیه نشان داد که موضوع سوریه اهمیت و شانی برابر با سازش ناپذیری در موضوع هسته ای و اشغال فلسطین در راهبرد سیاست خارجی ایران ندارد و ظاهرا ایران رویکرد تعامل با قدرت های منطقه ای را برگزیده است. محمد جواد لاریجانی معاون قوه قضائیه و حسین امیراحمدیان معاون عربی و آفریقایی وزارت امور خارجه در گفتگوهای خود با سیمای جمهوری اسلامی ایران به نوعی به پذیرش این رویکرد جدید از سوی ایران اشاره کردند و طرح مرسی برای همگرایی منطقه ای مصر، ایران، ترکیه و عربستان در حل بحران سوریه را مورد تائید قرار دادند. محمدجواد لاریجانی اولین مقام جمهوری اسلامی است که به صراحت از واژه بیداری اسلامی برای توصیف جنبش مردم سوریه استفاده کرد. البته او خاطر نشان کرد که ایران هم طرفدار مردم سوریه است هم مخالف دخالت قدرت های بزرگ. کما اینکه نشانه های این رویکرد جدید را می توان در اجلاس فوق العاده سازمان همکاری های اسلامی در مکه مشاهده کرد. نکته جالب این است که در بیانیه پایانی اجلاس تهران بند مستقلی که به طور مستقیم به موضوع سوریه پرداخته باشد نیامده است.

جمع بندی

در مجموع می توان اجلاس کشورهای غیرمتعهد در تهران را بیش از همه یک موفقیت نمادین و دیپلماتیک برای جمهوری اسلامی دانست که امکان نقش آفرینی جهانی این کشور را در سه سال آینده فراهم خواهد کرد. در عین حال نباید موفقیت های ایران در اجرای دیپلماسی بازدارنده و همراه کردن کشورهای غیرمتعهد با سیاست هسته ای خود را نادیده گرفت. دستاوردهای دیپلماسی پنهان ایران برای دور زدن تحریم ها در آینده ای نه چندان دور مشخص خواهد شد. اگر همه این موضوعات کم اهمیت باشند اما یک نقطه عطف را نمی توان فراموش کرد و آن نزدیکی راهبردی ایران و مصر و نقش آفرینی جدید آنها در موضوعات خاورمیانه و از جمله حل بحران سوریه است. امید است مصرِ امروز سرنوشتِ ترکیه دیروز را در نقشه راهبردی ایران در خاورمیانه پیدا نکند و این مستلزم استفاده از همه ظرفیت های دیپلماسی ایرانی است./16

* تحلیلگر سیاست خارجی و عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی