منافع ترکیه در ارتباط با ایران است نه تحریم آن

دیپلماسی ایرانی: ترکیه در سالی که گذشت با چالش‌های داخلی و خارجی متعددی مواجه بود. چالش‌‌‌های مهمتر موضوعات پیچیده‌ای هستند که ریشه در سال‌های پیشین دارند و بلافاصله باید اضافه کرد که بیشتر آنها نیز برای سالیان پیش رو همچنان ادامه خواهند داشت. در این گفتار به مهمترین چالش‌‌‌های مطرح در فضای سیاست خارجی ترکیه در سال گذشته و سال آینده می‌پردازیم.

یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که هم محافل سیاسی ترکیه و هم رسانه‌‌‌های غربی به ان توجه زیادی نشان می دهند گرایش دولت ترکیه به جهان اسلام در سال‌های اخیر است. ترکیه به طور سنتی بعد از جنگ جهانی دوم بخشی از جهان غرب محسوب می‌شد و پیوستن این کشور به ناتو و بعد از آن تمایل شدید ترکیه به عضویت در اتحادیه اروپا از اصلی‌ترین نشانه‌‌‌ها و شواهد این قضیه بودند. البته در حوزه فرهنگی اجتماعی هم این امر کاملا قابل رویت است که خارج از بحث این گفتار است. اصولا می‌توان گفت سیاست خارجی ترکیه کاملا زیر چتر بلوک غرب و در مقابل بلوک شرق قرارداشت.

این اتفاق و این ائتلاف ترکیه با غرب حتی بعد از فروپاشی بلوک شرق نیز، کماکان جریان داشته است. اما در سال‌های اخیر در دولت حزب عدالت و توسعه و به خصوص در دو سال اخیر با حضور داوداوغلو در وزارت خارجه ترکیه، به تدریج ادبیات و گرایش‌های جدید در سیاست خارجی ترکیه دیده می‌شود. این موضوع در برخی از رسانه‌‌‌های داخلی ترکیه و رسانه‌‌‌های بین المللی به این گونه تحلیل می‌شود که ترکیه در حال خروج از دایره نفوذ غرب است و گرایش بیشتری به سوی کشورهای اسلامی نشان می‌دهد.

از مهم‌ترین نشانه‌‌‌های این گرایش که دور از واقعیت نیز نیست، این است که از تمایل نسبتا افراطی ترکیه برای پیوستن به اتحادیه اروپا کاسته شده است. در مصاحبه‌‌‌ها و موضع‌گیری‌‌‌های رئیس جمهور و نخست وزیر ترکیه و همچنین مقامات دستگاه دیپلماسی این کشور این تغییر تدریجی قابل ملاحظه است. البته در موضع‌گیری‌‌‌های رسمی تاکنون دستگاه دیپلماسی ترکیه اینگونه به این مطلب پرداخته است که ترکیه قصد ندارد میل خود برای پیوستن به اتحادیه اروپا را کنار بگذرد اما این کشور دیپلماسی خود را محدود به پیوستن به اتحادیه اروپا نمی‌کند و قصد دارد با توجه به سیاست‌‌‌های جدید خود رابطه با کشورهای همسایه و منطقه را توسعه بخشد بدون این که این روابط را در تضاد با روابط سنتی خود با اروپا و آمریکا بداند.

در هر صورت وزن و سهم روابط با کشورهای همسایه و منطقه‌ای نظیر سوریه، ایران، عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس و شمال افریقا در حوزه سیاست خارجی ترکیه نسبت به گذشته افزایش پیدا کرده است و دولت این کشور طرح‌‌‌های جدید و متنوعی را در راستای ایجاد همکاری منطقه ای ارایه کرده است.

چالش خارجی دیگر که در ترکیه به خصوص در یکی دو سال اخیر بیشتر مطرح شده مسئله اصلی خاورمیانه و منازعه طولانی فلسطین و اسرائیل است. ترکیه یکی از اولین کشورهایی است که اسرائیل را به رسمیت شناخته است و در طول سالیان گذشته به ویژه در دهه 90 میلادی این کشور بهترین روابط را اسرائیل داشته است و قراردادهای نظامی و تجاری گسترده ای با اسرائیل امضاء کرده است. دولت ترکیه علیرغم جمعیت 70 میلیونی مسلمان یکی از دوستان نزدیک اسرائیل محسوب می‌شده است.

در حال حاضر نیز روابط تجاری گسترده ای با این کشور دارد. اما آنچه که در یکی دو سال اخیر در برخوردهای دو کشور دیده شده است نشان دهنده تغییری در این روابط است. ترک جلسه مناظره با شیمون پرز توسط اردوغان در اجلاس داووس و به دنبال ان بحران ناشی از حمله وحشیانه اسراییل به کاروان غزه مسائلی هستند که روابط دو کشور را تحت تاثیر قرار داده است و به نوعی ترکیه را به کشورهای عربی و اسلامی منطقه نزدیک‌تر کرد و دیگر همانند گذشته نمی‌توان گفت که ترکیه در مقابل کشورهای اسلامی و در کنار اسرائیل است.

ترکیه در حال حاضر بیشتر در حالت میانه با گرایشی به کشورهای عربی شناخته می‌شود. در اسرائیل، اتحادیه اروپا، محافل آمریکایی، محافل لائیک ترکیه و ارتش ترکیه این مطلب به عنوان یک تحول مهم مطرح است و انها نگران این گرایش جدید هستند. این چالشی است که دولت عدالت و توسعه با آن روبرو است و ناچار است برای این چالش و فشارهای حاصله از این تغییر تمهیداتی بیاندیشد.

یکی دیگر از چالش‌هایی که ترکیه در روابط خارجی خود با آن روبرو است مسئله هسته‌ای ایران است. تلاشی که ترکیه به همراه برزیل و با اطلاع و حمایت دولت امریکا برای یافتن راهکاری برای مشکل هسته ای ایران داشت منتج به بیانیه ای شد که این سه کشور در تهران با یکدیگر امضا کردند. بعد از آن ترکیه در جهت حل این مسئله تماس‌‌‌ها و مذاکراتی با اتحادیه اروپا، آمریکا و آژانس داشتند و انتظار می‌رفت با توجه به روابط حسنه ترکیه با ایران و امریکا دولت ان کشور بتواند در جهت حل این مسئله گامهایی را بردارد. اما این تلاش ترکیه به طور طبیعی عکس العمل‌‌‌های متفاوت دیگری هم در بین دوستان سنتی ترکیه ایجاد کرد.

در سال گذشته قطعنامه ای در مورد تحریم ایران در شورای امنیت به تصویب رسید و پس از آن تحریم‌‌‌های چند جانبه ای از سوی آمریکا و اروپا بر روی میز قرار گرفت. نحوه برخورد ترکیه با این تحریم‌‌‌ها انتقاد رسانه‌‌‌ها و مقامات آمریکایی و اروپایی را به دنبال داشت و این بحث مطرح شد که سیاست ترکیه به ایران گرایش دارد و این کشور در بحث تحریم‌‌‌ها غرب راهمراهی نمی کند.

البته موضع ترکیه بر این بود این کشور با تحریم‌‌‌های سازمان ملل همراهی می‌کند اما خود را ملزم به اجرای تحریم‌‌‌های آمریکایی و اروپایی نمی‌داند. ترکیه به طور اشکار دلیل این سیاست خود را اعلام داشت به این عبارت که تجارت گسترده ای با ایران دارد و منافع خود را در رابطه با ایران دنبال می‌کند و اعتقاد دارد که نباید ایران را تحت فشار تحریم گذاشت و کار را باید از طریق گفتگو و مذاکره دنبال کرد.

یکی دیگر از مسائل مطرح در فضای ترکیه و پیرامون ان در این روزها موضوع اسلام هراسی است. چون حزب عدالت و توسعه متهم است که قدم به قدم سیاست‌‌‌های ترکیه را به سمت اسلامی شدن پیش می‌برد و با پیش زمینه و نگرانی که در غرب به دنبال جریانات افراطی اسلامی یکی دو دهه اخیر وجود دارد این موضوع در رسانه‌‌‌های غربی مطرح می‌شود که آیا ترکیه هم می‌خواهد به کاروان اسلامی بپیوندد.

چالش دیگر در سیاست خارجی ترکیه، مسئله قدیمی ارامنه است. بر اساس برخی روایت‌‌‌های تاریخی، محافل ارمنی با اشاره به اتفاقاتی که در آوریل 1915 در ترکیه رخ داد، معتقدند که در آن زمان کشتاری گسترده از ارامنه صورت گرفته است و به دنبال این هستند که در تعامل با مجامع و کشورهای مختلف به این موضوع به عنوان نسل کشی رسمیت ببخشند. این مسئله یکی از موضوعاتی است که در چند دهه اخیر دولت‌های ترکیه را رنج داده است.

از دیگر موضوعات سیاست خارجی ترکیه، مسئله قبرس است که با ورود نیروهای ترکیه به جزیره چند دهه است که به دو بخش قبرس شمالی و جنوبی تقسیم شده است. در چارچوب پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا و در دیگر برنامه‌‌‌هایی که ترکیه دنبال می‌کند این موضوع همیشه یکی از دردسرهای سیاسی و جدی ترکیه بوده است.

نکته آخر در مورد مسائل سیاست خارجی ترکیه، تحولات اخیر و جاری در کشورهای خاورمیانه و شمال افریقا است. ترکیه به عنوان یکی از کشورهای فعال در خاورمیانه که روابط سیاسی و تجاری گسترده ای با کشورهای خاورمیانه دارد با جزئیات تحولات اخیر را دنبال می‌کنند. ترکیه تمایل دارد به نحو فعالی در این تحولات در جهت منافع خود شرکت داشته باشد ولی گستردگی و تنوع و پیچیده بودن اوضاع در این صحنه وسیع امکان مانورهای سیاسی را برای کلیه بازیگران سیاسی مشکل کرده است. به هر حال هیچ کشوری از اثار این تحولات درمنطقه در امان نخواهد بود. تاثیر این وقایع بر قضیه کردها بلاتردید موجب نگرانی دولت ترکیه خواهدبود.

از زاویه ای دیگر به عنوان مثال در لیبی، 25 هزار کارگر و متخصص ترکیه مشغول به کار بودند که در پی این تحولات تعداد بسیار زیادی از آنها از این کشور خارج شدند. حجم پروژه‌‌‌های ترکیه در این کشور حدود 15 تا 27 میلیارد اعلام شده است. وقتی به مصر و تونس و دیگر کشورهایی که در حال حاضر جنبش‌‌‌های مردمی در آنها فعال هستند، نیز توجه کنیم در می‌یابیم که هم بحث منافع اقتصادی ترکیه در این کشورها مطرح است و هم آثاری که این تحولات بر ترکیه دارد. به خصوص این که ترکیه چنانکه عنوان شد در سیاست خارجی خود تاکید ویژه ای بر کشورهای همسایه و منطقه و جهان اسلام دارد و در آغاز راه سیاست جدید در نزدیک شدن به این کشورها با این پدیده مواجه شده است.