فراغی و شعر و ادب ترکمنی

نویسنده: میرزه رسول اسماعیل زاده دوزال

دیپلماسی ایرانی: سیصدمین سال تولد شاعر بزرگ ترکمن انگیزه ای برای شناخت و آگاهی از ابعاد مختلف شخصیت مختومقلی فراغی و تبیین و تجزیه و تحلیل مضامین شعری وی از حیث فرم و محتوا ، مضمون و قالب می تواند باشد. متاسفانه علی رغم تبلیغات وسیع در این رابطه کارهای علمی و پژوهشی که تبیین گر جنبه های ادبی، فکری، محتوایی، عرفانی و حتی دینی وی باشد، وجود ندارد. در حالتی که ضرورت آن بسیار احساس می شود.

بدیهی است شناخت و تبیین جنبه های محتوایی و ادبی عارف و شاعر بزرگ ادبیات ترکمنی، مختومقلی فراغی، مستلزم شناخت و آگاهی از محیط ادبی شاعر است.

زبان وادبیات ترکمنی به عنوان یکی از شاخه های زبان ترکی اوغوزی به نوبه خود به دلیل برخورداری از ویژگی های زبان ترکی اوغوزی و تاثیرپذیری از گنجینه ادب و فرهنگ ایرانی – اسلامی جایگاه ویژه ای را داراست که می توان با مطالعه حوزه های ادبی و روند شکل گیری زبانی آن به درجه ی اهمیت آن پی برد. اساسا زبان و ادبیات ترکمنی در چهار حوزه رشد و نمو پیدا کرده است. به عبارت روشنتر زبان و ادبیات ترکمنی با بهره گیری از ادبیات تاریخی زبان ترکی اوغوزان از یک طرف و خوشه چینی و بهره مندی از گنجینه ی بسیار غنی و معارف والای ادیبان ایران در چند حوزه ی ادبی میراث در خور توجهی را خلق کرده است. حوزه های ادبی زبان و ادبیات ترکمنی را می توان به اختصار به حوزه های زیر تقسیم کرد:

1- حوزه ی ادبی خوارزم

در مطالعه سیر تاریخی زبان و ادبیات ترکمنی یک موضوع برجستگی روشنی دارد و آن این که منطقه ی ماورالنهر از دیر باز دارای فرهنگ و نظام ادبی ویژه بوده وشخصیت های برجسته ایی از این حوزه برخاسته اند که آثاری ارزشمندی را به زبان های عربی، فارسی و ترکی (اوغوزی) خلق کرده اند. ترکمن های خورازم که از مجاورت با مراکز فرهنگی اورگنج و خیوه بهره ی علمی می بردند، در ساختار نظام سیاسی خان نشینی (خانات) خیوه نیز دخیل بودند. به دلیل مشارکت و مجاورت اقوام مختلف در این حوزه و همسایگی و اختلاط زبان ترکی، فارسی و عربی و همچنین قرابت فرهنگ های ازبکی و ترکمنی زبان ادبی این حوزه دارای ویژگی خاصی است که امروزه به عنوان میراث مشترک زبان اوغوزی – قبچاقی در مطالعات شرق شناسی و تاریخ ترکان اهمیت به سزایی دارد. آثار و محصولات ادبی این حوزه در ژانرهای نظم و نثر از میراث ارزشمند حوزه ی خوارزم محسوب می شود. آثاری چون نهج الفرادیس، قصص الانبیای رابغوزی، محبت نامه ی خوارزمی به عنوان قدیمی ترین آثار ترکی – اوغوزی در خوارزم خلق شده اند. این آثار با قدمت قریب به هزار سال در ادوار بعد به عنوان یکی از منابع ارزشمند محصولات ادبی ترکمنی همواره مورد استفاده ترکمن ها قرار گرفته و ترکمن ها با استفاده از آن منابع، آثاری همچون معین المرید، قصه ی یوسف حاجب خاص و اثر ارزشمند رونق الاسلام را آفریده اند. ترکمن های قرن هفدهم میلادی یعنی تا ظهور و طلوع ادبیات کلاسیک ترکمن در این حوزه دوره زبانی را پشت سر نهاده اند و در واقع از سه شاخه ی زبانی زیر تاثیر پذیرفته اند.

1- دوره زبان خوارزم – قبچاق

2- دوره زبان اوغوزی

3- دوره زبان جغتایی

شاعران بزرگی چون نورمحمد عندلیب، عبداله شاه بنده تربیت یافتگان حوزه ادبی خوارزم هستند. توجه به ادبیات ترکی کهن، بهره گیری از داشته های زبان جغتایی و ترکمنی و استفاده از ادبیات داستانی کهن که به عنوان گنجینه ی مشترک زبان های ترکی اعم از ترکان شرقی و غربی است، تاثیرپذیری از فرهنگ نظم و نثر زبان و ادبیات فارسی و رعایت قالب های شعری ایرانی – اسلامی (عروضی) مانند غزل و قصیده، تمایل نسبی به قالب های شعر عاشقی – اوزانی (وزن هجایی) و همچنین میل به نظیره سرایی، اهمیت دادن به نکات داستانی، پند و اندرز از ویژگی های این حوزه ادبی است. این حوزه از حیث قوت، وسعت و برخورداری از مضامین غنی و گنجینه های ادبی بسیار حائز اهمیت است.

2- حوزه ی ادبی آخال – مرو

دومین حوزه ایی که زبان و ادبیات ترکمنی و حتی فرهنگ ترکمنی با ویژگی های خاص خود تشکل یافته و به عنوان یکی از شاخه های فرهنگ و ادب ترکمنی مورد مطالعه قرار می گیرد، حوزه آخال – مرو است. حوزه ی ادبی آخال – مرو از حیث گستردگی جغرافیایی و وسعت زیاد دارای اهمیت خاصی است. دامنه ی این حوزه در شرق مرو کهن که مهد تمدن و خاستگاه ادبیات و فرهنگ بوده بسیار گسترده و به دلیل حضور حضرت امام رضا (ع)، قیزیل امام و سکونت چند سال و اندی آن امام همام در این منطقه مرکز شکل گیری فرهنگ و تمدن اسلامی بوده است.

در نتیجه این حضور مبارک حضرت امام رضا علیه السلام و انتقال علم و فرهنگ از حجاز به مرو و وحدت سه فرهنگ عربی، ترکی و ایرانی، اسلام به شکل تمدن و ایدئولوژی پویا تبلور یافت و در نتیجه شخصیت های بزرگ تاریخی در مرکز فرهنگ و تمدن اسلام پدیدار شد که همه وامدار مکتب امام رضا (ع) بودند. به گفته ی رئیس جمهور ترکمنستان قربانقلی بردی محمداف در پیام خود به مناسبت نخستین همایش امام رضا (ع) «به وجود آمدن این مرکز فرهنگی و تربیت یافتن علما و ادبای اسلامی در این مرکز و در مکتب امام رضا (ع)، تاثیر بزرگی در حوزه ادبی و فرهنگ تصوف آخال – مرو گذاشت.»

درطرف جنوب شرقی شهر تاریخی سرخس، در مرکز استان آخال و قیزیل آرواد در طرف شمال صحرای بزرگ قره قوم و در جنوب خراسان غربی قرار دارد. قرار گرفتن مراکز فرهنگی و تاریخی مهم از قبیل قدمگاه امام رضا (ع) در مرو قدیم، وجود شهرهای باستانی و قدیمی همچون سرخس، شهر نساء (قلعه نسا- نوسای) شهرهای اسلامی قدیمی چون قیزیل آروات، ابیورد، شخصیت های تاریخی چون ابوسعید ابی الخیر، (مهنی بابا)، ابوالفضل سرخسی، انوری، ابیوردی و قافله بزرگ صوفیان و همچنین همسایگی با مناطق متمدنی چون خراسان به اهمیت این حوزه ی ادبی افزوده است. این حوزه ی ادبی در عین تاثیر پذیری از مکتب فکری، فرهنگی امام رضا (ع) از حیث محتوا و مضمون از حیث قالب شعری از عروض فاصله گرفته و بیشتر وزن هجایی و فرم "قوشوق" مد نظر شاعران و ادیبان قرار گرفته است. نباید فراموش شود که با توجه به روی آوردن شاعران به خلق اثر به زبان ملی و مادری انسجام و قوام زبان ترکمنی تقویت شد.

یکی دیگر از ویژگی های این حوزه شکل گیری و انسجام یابی موسیقی ترکمنی در کنار ادبیات ترکمنی است. این حوزه به یک مرکز موسیقی ترکمنی تبدیل شده و ادبیات داستانی که توسط نورمحمد عندلیب در حوزه ی خوارزم آغاز شد با موسیقی این حوزه عجین شد و شکل داستانسرایی آوازی را به وجود آورد. شاعرانی چون ملانفس، محمدولی کمینه، آنا قیلیچ از ادبای این حوزه به شماره می روند.

3- حوزه ی ادبی لباب – جیحون (چارجو)

حوزه ادبی لباب – چارجو به دلیل داشتن شهر تاریخی چون آمل باستانی و قبایل قدیمی ترکمنان چون "سالور" ریشه آن به داستان های دده قورقور (دده قورقود) بر می گردد. این حوزه به دلیل مجاورت با بخارا در حقیقت دروازه ی ماورالنهر و دروازه ی حوزه ی تمدنی سمرقند و بخارا محسوب می شود. شاعرانی چون غائبی، شیدایی و زنهاری نماینده ی این حوزه محسوب می شوند. ادبیات ترکمنی شکل گرفته در این حوزه از یک طرف به دلیل مجاورت با بخارا شدیدا تحت تاثیر زبان و ادبیات جغتایی و مضامین زبان و ادبیات فارسی است؛ از طرف دیگر به دلیل تاثیرپذیری از حوزه ی تمدنی خیوه که تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ترکان اداره می شد، تحت تاثیر فرهنگ ترکی است. تاثیرپذیری از دو کانون متفاوت سبب شد که در زبان وادبیات ترکمنی لااقل در این حوزه دو نماینده و دو جناح ادبی شکل گیرد. جناح ادبی بخارا محور که تداوم بخش شعر سنتی با وزن عروضی و مضامین تغزل و لیریک بود و سنت دیوان بندی و آرایش دیوانی اشعار به سبک و سیاق شاعران ایرانی – فارسی را اقتباس می کرد. جناح ادبی "خیوه محور" بیشتر راهرو استادان وزن هجایی هستند و در عین پرداختن به شعر عروض بیشتر وزن هجایی با مضامین ملی و وطن پرستی مورد توجه و رجحان قرار گرفته است.

4- حوزه ادبی خزر

حوزه ادبی خزر به دلیل شرایط اقلیمی و حفظ ارتباط فرهنگی با دیگر حوزه های ادبی ترکمنی به ویژه با حوزه ی ادبی گرگان – استرآباد و آذربایجان و همچنین تاثیر پذیری از ادبیات و داستان های ترکان قدیم به ویژه ترکان اوغوزی و سلجوقی دارای تنوع ادبی است. به همین دلیل دو نماینده ی بزرگ این حوزه که امروزه به عنوان اساطین و زیربنای ادبیات ترکمنی مطرح هستند، یعنی دولت محمد آزادی و مختومقلی فراغی از حیث لئکسیوکولوژی، زبان و فرهنگ و شیوه ی بیان جنبه های متفاوت را دارا هستند. به طوری که در زبان دولت محمد آزادی به واژه هایی می توان برخورد کرد که این واژه ها را در آثار ترکان سلجوقی و آناتولی همچون یونس امره می توان یافت ولی در ترکان شرقی واژگان مذکور کمتر وجود دارد. درهر دو شیوه و نماینده ی این حوزه رنگ و بوی اوغوزی بیشتر به چشم می خورد.

این حوزه ی ادبی به دلیل برخورداری از این دو شخصیت بزرگ دارای اهمیت به سزایی است.

مختومقلی فراغی تربیت یافته این حوزه ی ادبی است که درعین برخورداری از فرهنگ و تمدن ادبیات کلاسیک ترکمنی و تاثیرپذیری از حوزه های مختلف ادبی ترکمنی تاثیر پذیرفته است .

فراغی به دلیل مجاورت با حوزه ی ادبی ترکان اوغوزی و ارتباط با آنان لااقل در سطح اطلاع از مضامین و محتوای آثار شاعرانی همچون تیلیم خان ساوه ایی، شاه اسماعیل خطایی و همچنین ارتباط عمیق با حوزه ی شعر فارسی چون مولوی، سعدی، حافظ، فردوسی و همچنین بهره گیری از آثار اندیشمندان اسلامی و مفاهیم قرآنی و تاثیرپذیری از مکتب اهل بیت به ویژه مکتب علمی و فکری امام رضا (علیه السلام) و همچنین ابراز محبت قلبی به ائمه اطهار به یک شخصیت بزرگ دینی، عرفانی و ادبی ارتقا یافته است. مختومقلی فراغی در مقایسه با همه نمایندگان حوزه های ادبی ترکمنی از حیث تصفیه زبان ترکمنی و پرداختن به ماهیت زبانی و گرامری ترکمنی بسیار حائز اهمیت است. فراغی با خلق اثر جاویدان خود با دید و نگرش خالصانه به زبان و فرهنگ ترکمنی توانست چنان اثری را خلق کند که اثر وی به عنوان ملاک قوام و درستی و صحت زبان ترکمنی مورد توجه و پذیرش قرار گیرد. با توجه به این ویژگی بی جهت نیست که مختومقلی فراغی به عنوان پدر شعر ترکمنی و ترازوی عیار خلوص و تمیزی زبان ترکمنی مشهور شده است.

برای تبیین این موضوع نیازمند نگارش مقالات متعددی است که با عنایت به جنبه های مختلف این شاعر بزرگ و ضرورت تبیین و تشریح ابعاد مختلف شخصیت وی وتشریح و تبیین جنبه های ادبی و محتوایی شعر وی لازم است مطالب مفصلتری ارائه شود.